6

পাম তেল (ইংৰাজী: Palm Oil)পামৰ ফলৰ ৰঙা ৰঙৰ ৰসাল আঁহৰ পৰা আহৰণ কৰা এবিধ উদ্ভিদজাত খোৱা তেল।^[1] খাদ্য প্ৰস্তুত, সৌন্দৰ্য সামগ্ৰী, জৈৱ ইন্ধন হিচাপে এই তেল ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ২০১৪ চনত তৈলজাত শস্যৰ পৰা উৎপাদিত সমগ্ৰ বিশ্বৰ মুঠ তেলৰ প্ৰায় ৩৬% তেল পাম তেলৰ তেল আছিল। ^[2]অতিপ্ৰক্ৰিয়াকৃত খাদ্যত পাম তেলে খাদ্যৰ সোৱাদ আৰু স্থায়িত্বৰ মান সুস্থিৰ কৰি ৰাখে বাবে, খাদ্য নিৰ্মাতাসকলে ইয়াক সঘনাই ব্যৱহাৰ কৰে।^[3] ২০১৫ চনত বিশ্বজুৰি গড়ে প্ৰতিজন মানুহে বছৰটোত ৭.৭ কিলোগ্ৰাম (১৭ পাউণ্ড) পাম তেল খাইছিল।^[4] ইয়াৰ চাহিদা অন্যান্য ব্যৱহাৰৰ বাবেও বৃদ্ধি পাইছে, যেনে প্ৰসাধন সামগ্ৰী আৰু জৈৱ ইন্ধন; ফলত অধিক চাহিদা বৃদ্ধি হৈছে আৰু এই তেল যোগানৰ বাবে গ্ৰীষ্মমণ্ডলীয় দেশসমূহত পাম তেল বাগিচাসমূহৰ বৃদ্ধিত উৎসাহিত কৰিছে।

পাম তেলৰ ব্যৱহাৰে পৰিৱেশ আৰু মানৱ অধিকাৰ সংগঠনৰ বাবে উদ্বেগ কাৰণ হৈ পৰিছে। পাম তেলৰ উদ্যোগটোৱে ক্ৰান্তীয় অঞ্চলত পাম খেতিৰ বাবে বনাঞ্চল ধ্বংসৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা যোগায়, আৰু ইয়াৰ বাবে দায়ী কৰা খেতিয়কসকলৰ মানৱ অধিকাৰ উলংঘনৰ অভিযোগৰ বাবে ইয়াক সামাজিক সমস্যাৰ কাৰক হিচাপে চিহ্নিত কৰা হৈছে।^[5] ২০০৪ চনত অধিক বহনক্ষম আৰু বিধিসন্মত পাম তেল সৃষ্টিৰ বাবে ঘূৰণীয়া মেজমেলৰ যোগেদি এটা উদ্যোগ গোট গঠন কৰা হৈছিল। সংস্থাটোৰ জৰিয়তে অতি কম পাম তেলৰ প্ৰমাণপত্ৰ দিয়া হৈছিল, কিন্তু কিছুমান গোটে ইয়াক “সেউজ ধ্বংসকাৰী’’ বুলি সমালোচনা কৰিছিল।^[6]

২০১৮ চনত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ সংঘৰ এক প্ৰতিবেদনত স্বীকাৰ কৰা হৈছে যে, আন তৈল উদ্ভিদতকৈ পাম তেল মাটি আৰু পানী ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত বেছি কাৰ্যক্ষম; যাৰ ফলত অন্য তেলতকৈ বনাঞ্চল ধ্বংসৰ দ্বাৰা অধিক জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ ক্ষতি হয়।^[7] বিশ্বজুৰি পাম তেলৰ সৰ্বাধিক উৎপাদনকাৰী দেশ ইণ্ডোনেছিয়াই ২০২২ চনত ইয়াৰ ৬০% উৎপাদন কৰিছিল,^[8] তাৰ পিছতে মালয়েছিয়া, থাইলেণ্ড আৰু নাইজেৰিয়া। ইণ্ডোনেছিয়াই মূলতঃ পাম তেলৰ পৰা বায়’ডিজেল উৎপাদন কৰে।^[9]

৫,০০০ বছৰ আগতেই মানুহে পাম তেল ব্যৱহাৰ কৰিছিল। ১৮০০ চনৰ শেষৰ ফালে, পুৰাতত্ত্ববিদসকলে খ্ৰীষ্টপূৰ্ব ৩,০০০ চনৰ এবিডোছৰ এটা সমাধিত এটা পদাৰ্থ আৱিষ্কাৰ কৰিছিল, যি মূলতঃ তালৰ তেল বুলি তেওঁলোকে সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছিল।^[10]

ইলানিচ গুইনিনচিচ Elaeis guineensis নামৰ গছৰ পৰা পোৱা পাম তেল পশ্চিম আৰু মধ্য আফ্ৰিকাৰ দেশসমূহত দীৰ্ঘদিন ধৰি স্বীকৃতিপ্ৰাপ্ত ৰন্ধন তেল হিচাপে বহুলভাৱে ব্যৱহৃত। পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ সৈতে ব্যৱসায় কৰা ইউৰোপীয় ব্যৱসায়ীসকলে ইউৰোপত ৰন্ধন তেল হিচাপে ব্যৱহাৰৰ কৰিবলৈ মাজে মাজে এই পাম তেল ক্ৰয় কৰিছিল।

ব্ৰিটেইনৰ শিল্প বিপ্লৱৰ সময়ত যন্ত্ৰ-পাতিৰ বাবে ঔদ্যোগিক “লুব্ৰিকেণ্ট’’ হিচাপে ব্যৱহাৰৰ বাবে পাম তেল ব্ৰিটিছ ব্যৱসায়ীসকলৰ অতি পছন্দৰ সামগ্ৰী হৈ পৰিছিল।^[11] পাম তেলে চাবোন তৈয়াৰ কৰা সামগ্ৰীৰ মূল হিচাপে কাম কৰিছিল, যেনে লিভাৰ ব্ৰাদাৰ্ছৰ (বৰ্তমান “ইউনিলিভাৰ’’) "ছানলাইট" চাবোন আৰু আমেৰিকাৰ পালম’লিভ ব্ৰেণ্ড।^[12]

১৮৭০ চনৰ আশে-পাশে পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ কিছুমান দেশৰ প্ৰধান ৰপ্তানি সামগ্ৰী পাম তেলেই আছিল যদিও ১৮৮০ চনত ঔপনিৱেশিক ইউৰোপীয় ক’ক’ বাগিচাৰ প্ৰৱৰ্তনৰ লগে লগে ইয়াক ক’ক’ই আগুৰি ধৰিছিল।^[13][14]

পাম তেলত বিটা-কেৰটিনৰ পৰিমাণ বেছি হোৱাৰ বাবে ই প্ৰাকৃতিকভাৱে ৰঙা ৰঙৰ হয়। পাম গছৰ একেটা ফলৰ গুটিৰ পৰা আহৰণ কৰা তেল আৰু পাম গছৰ অন্তৰ্বীজৰ তেল^[15] বা নাৰিকলৰ অন্তৰ্বীজৰ পৰা আহৰণ কৰা নাৰিকল তেলৰ সৈতে ইয়াক ভুল কৰিব নালাগে (Cocos nucifera)। পাৰ্থক্য ৰং আৰু (কেঁচা পামৰ গুটিৰ তেলত কেৰটিনয়ডৰ অভাৱ আৰু ই ৰঙা নহয়), সংপৃক্ত চৰ্বিৰ পৰিমাণত; পাম ফলৰ বাকলিৰ তলৰ শাহৰ পৰা তৈয়াৰী তেল ৪৯% সংপৃক্ত, আনহাতে পামৰ অন্তৰ্বীজৰ তেল আৰু নাৰিকল তেল ক্ৰমে ৮১% আৰু ৮৬% চৰ্বি সংপৃক্ত। কিন্তু ৰিফাইন, নিউট্ৰেলাইজড, ব্লিচ আৰু ডিঅ’ডাৰাইজ কৰা খাৰুৱা ৰঙা পাম তেল, “আৰ-বি-ডি’’ত, (ৰিফাইন, ব্লিচ আৰু ডিঅ'ডাৰাইজড) যি সাধাৰণ বিক্ৰীৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হয়, কেৰটিন’ইড নাথাকে।^[16] বহুতো ঔদ্যোগিক খাদ্য প্ৰয়োগত পাম অইলৰ ভগ্নাংশযুক্ত উপাদান ব্যৱহাৰ কৰা হয় (সততে "পৰিৱৰ্তিত পাম অইল" হিচাপে তালিকাভুক্ত কৰা হয়), যাৰ পৰিপূৰক মাত্ৰা ৯০% পৰ্যন্ত হ’ব পাৰে; ^[17]এই “পৰিৱৰ্তিত’’ পাম তেলবোৰ অতি সংপৃক্ত হ’ব পাৰে, কিন্তু সাধাৰণতে হাইড্ৰ’জেনযুক্ত নহয়।

পাম গছৰ ফলৰ একোটা থোকত বহুতো ফলেৰে একোটা থোকা হয় আৰু ৰসে চপচপীয়া জাবৰৰ এটা আৱৰণে মূল গুটিটো আৱৰি ৰাখে, যি অতি কঠিন খোলাৰে আবৃত। এফ.এ.অ’.ই পাম অইল(পালপৰ পৰা অহা) আৰু পামৰ গুটিক প্ৰাথমিক উৎপাদন বুলি গণ্য কৰে। এটা থোকাৰ পৰা তেল নিষ্কাশনৰ হাৰ পাম তেলৰ বাবে ১৭%ৰ পৰা ২৭% আৰু অন্তৰ্বীজৰ পৰা ৪%ৰ পৰা ১০% লৈ ভিন্ন হয়।^[18]

নাৰিকল তেলৰ লগতে পাম তেল অতি সংপৃক্ত শাক-পাচলিৰ চৰ্বিৰ ভিতৰত অন্যতম আৰু সাধাৰণ উষ্ণতাত ই অৰ্ধকঠিন।^[19] আফ্ৰিকা, দক্ষিণ-পূব এছিয়া আৰু ব্ৰাজিলৰ কিছু অংশৰ গ্ৰীষ্মমণ্ডলীয় অঞ্চলত পাম তেল ৰন্ধা-বঢ়াৰ এক সাধাৰণ উপাদান। ইয়াৰ খৰচ কম^[20] আৰু ভাজিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰাৰ সময়ত পৰিশোধিত সামগ্ৰীৰ অক্সিডেটিভ স্থিৰতা (চেচুৰেচন) অধিক হোৱাৰ বাবে বিশ্বৰ অন্যান্য অঞ্চলত ইয়াৰ ব্যৱহাৰ বাণিজ্যিক খাদ্য উদ্যোগত ব্যাপকভাৱে প্ৰচলিত।^[21][22] এটা সূত্ৰৰ মতে, ২০১৫ চনত মানুহে প্ৰতিজন ব্যক্তিয়ে গড়ে ১৭ পাউণ্ড (৭.৭ কিলোগ্ৰাম) পাম তেল খাইছিল।^[4]

মিলিং কৰাৰ পিছত শোধন প্ৰক্ৰিয়া ব্যৱহাৰ কৰি পাম তেলৰ পৰা বিভিন্ন সামগ্ৰী তৈয়াৰ কৰা হয়।

1. তেলখিনি ভৌতিকভাৱে ফিল্টাৰ কৰি ইয়াৰ পৰা তেলবিহীন কঠিন পদাৰ্থ আঁতৰাই পেলোৱা হয়। তাৰ পিছত ইয়াৰ ঘনত্ব অনুসৰি পৃথক কৰি পামফলৰ পানী আঁতৰোৱা হয়।^[23] এই পদক্ষেপত কিছু ডিগামিঙো কৰিব পাৰি, যদিহে ফলটো প্ৰথমে ভাপত দি ফলৰ আঠা হাইড্ৰ’লাইজ কৰা হয়। হাইড্ৰ’লাইছিছৰ পৰিণতিত কিছু ট্ৰাইগ্লিচাৰাইড হেৰুৱাবলগীয়া হয়। ফলত এই তেলক "অশোধিত পাম অইল" বুলি কোৱা হয়।^[23]
2. ডিগামিং কাৰ্যই তেলত থকা ফচফ’লিপিডবোৰ নিৰ্বাচন কৰি হাইড্ৰ’লাইজ কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ওজন অনুসৰি ০.১% ফছফৰিক এচিড যোগ কৰিলেই এই কাম সম্ভৱ হ’ব পাৰে।^[24]
3. ব্লিচিং কৰিলে তেলৰ পৰা ৰং আঁতৰি যায়। ভেকুৱাম মিক্সাৰত ব্লিচিং আৰ্থ নামৰ মাটি শোষক পদাৰ্থ যোগ কৰিলে এই কাম সম্ভৱ হয়।^[24]
4. ফিল্টাৰেৰে তেলৰ পৰা ধূলি-মাটি আঁতৰাই পেলোৱা হয়।^[24]
5. ডিঅ’ড্ৰাইজাৰত এই তেল প্ৰৱেশ কৰোৱাই হাইড্ৰ’লাইছিছৰ দ্বাৰা উৎপন্ন হোৱা মুক্ত ফেটি এচিড (FFA) আঁতৰোৱা হয়। এটা প্ৰকাৰৰ ডিঅ’ড্ৰাইজাৰে বিভিন্ন উষ্ণতাৰ এটা গোট ব্যৱহাৰ কৰি এফ-এফ-এসমূহ ডিষ্টিলেট কৰি কাম কৰে। এফ-এফ-এ "পাম ফেটি এচিড ডিষ্টিলেট" (PFAD) হিচাপে সংগ্ৰহ কৰা হয়।^[24] পি-এফ-এ-ডি চাবোন, কাপৰ ধোৱা পাউদাৰ আৰু অন্যান্য সামগ্ৰী প্ৰস্তুত কৰাত ব্যৱহাৰ কৰা এক মূল্যৱান সামগ্ৰী।
6. চূড়ান্ত, পৰিশোধিত তেলক “শোধিত, ব্লিচড। আৰু ডিঅ’ডাৰাইজড। পাম অইল’’ (RBDPO) বোলা হয়। RBDPO হৈছে বিশ্বৰ পণ্য বজাৰত বিক্ৰী হোৱা মৌলিক পাম তেল।

ইয়াৰ উপাদানসমূহত বিভিন্ন গলনাংক ব্যৱহাৰ কৰি “আৰ বি ডি পি অ’’ক আৰু অধিক ক্ষুদ্ৰ অংশলৈ নিব পাৰি। অধিক গলনাংক থকা অংশটোক, যিটো আগতে কঠিন পদাৰ্থ হিচাপে স্ফটিকীয় হৈ উঠে, ইয়াক “পাম ষ্টেৰিন’’ বোলা হয়। ইয়াত বেছিভাগেই সংপৃক্ত চৰ্বি থাকে। বাকী থকা তৰল অংশটোক “পাম অলেইন’’ বোলা হয়।^[25] অশোধিত পাম তেলৰ দ্বাৰাও প্ৰক্ৰিয়াকৰণৰ ভিন্ন বিন্দুত ভগ্নাংশকৰণ কৰা সম্ভৱ।^[26]

১৯৯০ চনৰ মাজভাগৰ পৰা তেল পামৰ ফলৰ পৰা সাধাৰণ উষ্ণতাত চেপি ৰঙা পাম তেল নিষ্কাশন কৰি ৰন্ধন তেল হিচাপে ব্যৱহাৰৰ বাবে বটলত ভৰোৱা হয়, তদুপৰি অন্যান্য ব্যৱহাৰ যেনে মেয়’নিজ আৰু উদ্ভিদজাত তেলতো ইয়াক মিহলি কৰা হয়।^[16] পাম ফলৰ পৰা উৎপাদিত তেলক “ৰঙা পাম তেল’’ বা কেৱল “পাম তেল’’ বুলি কোৱা হয়। ইয়াত পামৰ অন্তৰ্বীজৰ তেলতকৈ যথেষ্ট কম, প্ৰায় ৫০% সংপৃক্ত চৰ্বি—৪০% অসংপৃক্ত চৰ্বি আৰু ১০% বহুঅসংপৃক্ত চৰ্বি থাকে। অপ্ৰক্ৰিয়াকৃত অৱস্থাত ৰঙা পাম তেলত প্ৰচুৰ পৰিমাণে কেৰ’টিন থকাৰ বাবে ইয়াৰ ৰং গভীৰ ৰঙা হয়। ৰঙা পাম তেলত ষ্টেৰল, ভিটামিন ই আৰু কেৰ’টিনয়’ড যেনে, আলফা-কেৰাটিন, বিটা-কেৰাটিন আৰু লাইকোপিন আদি থাকে।^[27]

পাম তেলৰ প্ৰক্ৰিয়াকৰণ আৰু শোধনৰ ফলত বগা পাম তেল পোৱা যায়। শোধন কৰিলে পাম তেলৰ গভীৰ ৰঙা ৰং নোহোৱা হয়। খাদ্য উৎপাদনত ইয়াক ব্যাপকভাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু ইয়াক বাদামৰ মাখন আৰু চিপচকে ধৰি বিভিন্ন প্ৰক্ৰিয়াকৃত খাদ্যত পোৱা যায়। ইয়াক প্ৰায়ে পামৰ পৰা উৎপাদিত বুলি লেবেল লগোৱা হয় আৰু বিভিন্ন ধৰণৰ বেকড্ আৰু ফ্ৰাইড্ প্ৰডাক্টত হাইড্ৰজেনেটেড ফেটৰ সলনি ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

পাম তেলৰ অতি সংপৃক্ত বৈশিষ্ট্যই ইয়াক নাতিশীতোষ্ণ অঞ্চলৰ সাধাৰণ উষ্ণতাত (ৰুম টেম্পাৰেচাৰ) কঠিন কৰি তোলে, সেয়ে, পেষ্ট্ৰী তৈয়াৰ কৰা আৰু বেকড্ কৰা সামগ্ৰী উৎপাদনত ইয়াক মাখন বা হাইড্ৰজেনেটেড উদ্ভিদ তেলৰ সস্তীয়া বিকল্প হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ খাদ্য যেনে “এগুচি চুপ’’ আৰু “ভেন্দিৰ চুপ’’ত পাম তেল ব্যৱহাৰ কৰা হয়।[28] হাইড্ৰজেনেটেড উদ্ভিদ তেলত ট্ৰেন্স ফেটৰ সৈতে জড়িত স্বাস্থ্যজনিত চিন্তাই খাদ্য উদ্যোগত পাম তেলৰ ব্যৱহাৰ বৃদ্ধিত অৰিহণা যোগাইছে।^[28]

শৰীৰৰ যত্ন আৰু পৰিষ্কাৰকৰণৰ সামগ্ৰীত পাম তেল ব্যাপকভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু ই প্ৰায় প্ৰতিটো চাবোন, চেম্পু বা ডিটাৰজেণ্টতে থাকি ফেন সৃষ্টিকাৰী উপাদান হিচাপে কাম কৰে। চাবোন, চেম্পু, মেক-আপ সামগ্ৰী আৰু লোচনকে ধৰি ব্যক্তিগত যত্নৰ প্ৰায় ৭০% সামগ্ৰীত পাম অইলৰ পৰা আহৰণ কৰা নানা উপাদান থাকে। এই পাম তেলৰ উপাদানসমূহৰ ২০০ৰো অধিক ভিন্ন নাম আছে, কিন্তু ইয়াৰে মাত্ৰ ১০% নামতহে "পাম" শব্দটো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে।^[29]

পাম তেল মিথাইল এষ্টাৰ আৰু হাইড্ৰ’ডিঅক্সিজেনেটেড বায়’ডিজেল দুয়োটা উৎপাদন কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয়।^[30] ট্ৰেন্সএষ্টেৰিফিকেশন নামৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ জৰিয়তে পাম তেলৰ পৰা মিথাইল এষ্টাৰ সৃষ্টি কৰা হয়। পাম তেল বায়’ডিজেল প্ৰায়ে অন্য ইন্ধনৰ সৈতে মিহলাই পাম তেল বায়’ডিজেলৰ মিশ্ৰণ সৃষ্টি কৰা হয়।^[31] পাম তেলৰ বায়’ডিজেলে বায়'ডিজেলৰ ইউৰোপীয় মানদণ্ড “EN 14214’’ পূৰণ কৰে।^[30] হাইড্ৰ’ডিঅক্সিজেনেটেড বায়’ডিজেল চৰ্বিৰ প্ৰত্যক্ষ হাইড্ৰ’জেন’লাইছিছৰ দ্বাৰা এলক’ন আৰু প্ৰ’পেনলৈ উৎপন্ন কৰা হয়। বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ পাম অইল বায়’ডিজেল প্লেণ্টটো হৈছে ছিংগাপুৰৰ ফিনলেণ্ডৰ ৫৫ কোটি ইউৰোৰ দ্বাৰা পৰিচালিত নেষ্টে অইল বায়’ডিজেল প্লেণ্ট, যিটো ২০১১ চনত বছৰি ৮ লাখ টন উৎপাদনৰ ক্ষমতাৰে মুকলি কৰা হৈছিল আৰু মালয়েছিয়া আৰু ইণ্ডোনেছিয়াৰ পৰা আমদানি কৰা পাম তেলৰ পৰা হাইড্ৰ’ডিঅক্সিজেনেটেড নেক্সবিটিএল বায়’ডিজেল উৎপাদন কৰে।^[32][33]

ইউৰোপলৈ ৰপ্তানি কৰা উল্লেখযোগ্য পৰিমাণৰ পাম তেল বায়’ডিজেললৈ ৰূপান্তৰিত কৰা হয় (২০১৮ চনৰ আৰম্ভণিলৈকে ইণ্ডোনেছিয়া: ৪০%, মালয়েছিয়া ৩০%)।^[34][35] ২০১৪ চনলৈকে ইউৰোপৰ পাম তেল আমদানিৰ আধা অংশ বায়'ডিজেলৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল।^[36] ২০১৮ চনত ইউৰোপৰ আধা পাম তেল বায়’ডিজেল হিচাপে ব্যৱহৃত হৈছিল।^[37] বায়'ডিজেল হিচাপে পাম তেল ব্যৱহাৰ কৰিলে অন্য জীৱাশ্ম ইন্ধন ব্যৱহাৰ কৰাতকৈ তিনিগুণ কাৰ্বন নিৰ্গমন হয়,^[38] আৰু উদাহৰণস্বৰূপে, “ইণ্ডোনেছিয়াৰ পাম তেলৰ পৰা নিৰ্মিত বায়’ডিজেলে বিশ্বব্যাপী কাৰ্বন সমস্যাক অধিক গুৰুতৰ কৰি তোলে, ভাল নহয়। ’’^[39]

ইণ্ডোনেছিয়াৰ পাম ভিত্তিক বায়’ডিজেল উৎপাদনৰ বাবে তেলপাম উৎপাদন বৃদ্ধিত হেঁচা পৰিছে। বৰ্তমান বায়’ডিজেল গেছ পাম্পত পাম তেল আৰু গতানুগতিক ডিজেলৰ অনুপাত ৩০:৭০ (বি৩০ নামেৰে জনাজাত) থাকে। ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে গতানুগতিক ডিজেল ব্যৱহাৰৰ পৰা আঁতৰি আহিবলৈ ১০০% পাম তেল বায়’ডিজেল (বা বি১০০) উৎপাদন কৰাৰ লক্ষ্য লৈছে। ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে অনুমান কৰিছে যে, ভৱিষ্যতে এই চাহিদাসমূহ পূৰণ কৰিবলৈ প্ৰায় ১.৫ কোটি হেক্টৰ মাটিত তেলপাম বাগিচা স্থাপন কৰিব লাগিব।^[40]

তেলপাম প্ৰক্ৰিয়াকৰণৰ সময়ত যি জৈৱিক আৱৰ্জনা যেনে, পাম বীজৰ খোলা আৰু পামৰ ফলৰ গোট আদিৰ পৰাও শক্তি উৎপাদন কৰিব পাৰি। এই পেলনীয়া পদাৰ্থক পেলেটলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি জৈৱ ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি।^[41] তদুপৰি, খাদ্য ভাজিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা পাম তেলক বায়’ডিজেলৰ বাবে মিথাইল এষ্টাৰলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিব পাৰি। ব্যৱহৃত ৰন্ধন তেল ৰাসায়নিকভাৱে পৰিশোধন কৰি পেট্ৰলিয়াম ডিজেলৰ দৰে বায়’ডিজেলৰ সৃষ্টি কৰা হয়।^[42]

পাম তেলত এণ্টিমাইক্ৰ’বিয়াল প্ৰভাৱ আছে বুলি থকা ধাৰণাৰ বাবে ঘাঁত প্ৰয়োগ কৰা হয় যদিও গৱেষণাই ইয়াৰ ফলপ্ৰসূতা নিশ্চিত কৰা নাই।^[43]

২০১৮–২০১৯ চনত বিশ্বত পাম তেলৰ উৎপাদন আছিল ৭৩.৫ মিলিয়ন মেট্ৰিক টন (৮১.০ মিলিয়ন চৰ্ট টন)।^[44] ২০৫০ চনৰ ভিতৰত পাম তেলৰ বাৰ্ষিক উৎপাদন ২৪ কোটি মেট্ৰিক টন (২৬ কোটি চৰ্ট টন) হ’ব বুলি ধাৰণা কৰা হৈছে।^[45] ২০২২ চনত ৰাছিয়াই ইউক্ৰেইন আক্ৰমণৰ ফলত উদ্ভৱ হোৱা খাদ্য সংকট আৰু জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ ফলত হোৱা প্ৰতিকূল বতৰৰ বাবে বিশ্বৰ অন্যান্য অঞ্চলত শস্যৰ নাটনিৰ সময়ত ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে পাম তেল ৰপ্তানি নিষিদ্ধ কৰে।^[46] ইয়াৰ ফলত মালয়েচিয়াত ফচল হ্ৰাস পোৱাৰ ফলত বিশ্বত পাম তেলৰ মূল্য বহু পৰিমাণে বৃদ্ধি পায়, আনহাতে উপলব্ধতা হ্ৰাস পোৱাৰ ফলত বিশ্বৰ যোগান শৃংখলত সংকোচনৰ সৃষ্টি হয়।^[46] ২০২২ চনৰ ২৩ মে’ত ইণ্ডোনেছিয়া চৰকাৰে পাম তেল যোগানৰ ভাৰসাম্য ৰক্ষাৰ আশাত পুনৰ ব্যৱসায় আৰম্ভ কৰে।^[47]

ইণ্ডোনেছিয়া বিশ্বৰ সৰ্বাধিক পাম তেল উৎপাদনকাৰী দেশ। ২০০৬ চনত ই মালয়েছিয়াক অতিক্ৰম কৰি ২০.৯ মিলিয়ন মেট্ৰিক টনতকৈ অধিক (২৩.০ মিলিয়ন চৰ্ট টন) উৎপাদন কৰে,^[48][49] এই সংখ্যা তেতিয়াৰ পৰা ২০১৬ চনলৈ ৩৪.৫ মিলিয়ন মেট্ৰিক টন (৩৮.০ মিলিয়ন চৰ্ট টন)তকৈ অধিক বৃদ্ধি পাইছে।^{[50][51][52][53]} ইণ্ডোনেছিয়াই ২০৩০ চনৰ শেষৰ ফালে উৎপাদন দুগুণ হোৱাৰ আশা কৰিছে।^[54] ২০১৯ চনলৈকে এই সংখ্যা ৫১.৮ মিলিয়ন মেট্ৰিক টন (৫৭.১ মিলিয়ন চৰ্ট টন) আছিল।^[55] ২০১০ চনৰ শেষৰ ফালে ৬০% উৎপাদিত পাম তেল অশোধিত ৰূপত ৰপ্তানি কৰা হৈছিল।^[56] এফ এ অ’ৰ তথ্য অনুসৰি ১৯৯৪ চনৰ পৰা ২০০৪ চনৰ ভিতৰত উৎপাদন ৪০০%তকৈ অধিক বৃদ্ধি পাই ৮৭ লাখ মেট্ৰিক টনতকৈ অধিক (৯৬ লাখ চৰ্ট টন) হৈছে।

মালয়েছিয়া হৈছে বিশ্বৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম পাম তেল উৎপাদনকাৰী দেশ। ১৯৯২ চনত বনাঞ্চল ধ্বংসৰ ভয়াৱহতাৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাই মালয়েছিয়া চৰকাৰে দেশৰ কমেও আধা ভূমি সম্পদ সেউজ ভূমি হিচাপে ধৰি ৰাখি পাম তেল বাগিচাৰ সম্প্ৰসাৰণ সীমিত কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল। .^[57][58]

২০১২ চনত দেশখনে^[59] প্ৰায় ৫,০০০,০০০ হেক্টৰ (১৯,০০০ বৰ্গমাইল) মাটিত ১৮.৮ মিলিয়ন মেট্ৰিক টন (২০.৭ মিলিয়ন চৰ্ট টন) অশোধিত পাম তেল উৎপাদন কৰে।^[60][61]যদিও ইণ্ডোনেছিয়াই বিশ্বৰ ভিতৰত অধিক পাম তেল উৎপাদন কৰে, মালয়েছিয়াই ২০১১ চনত ১ কোটি ৮০ লাখ মেট্ৰিক টন (২ কোটি চৰ্ট টন) পাম তেলৰ সামগ্ৰী ৰপ্তানি কৰি বিশ্বৰ সৰ্বাধিক পাম তেলৰ ৰপ্তানিকাৰক দেশ হৈছিল। ভাৰত, চীন, পাকিস্তান, ইউৰোপীয় সংঘ আৰু আমেৰিকাই... মালয়েছিয়াৰ পাম তেলৰ সামগ্ৰীৰ প্ৰাথমিক আমদানিকাৰক।^[62] ২০১৬ চনত আমেৰিকাত ট্ৰাম্পৰ নিৰ্বাচনী জয়ৰ পিছত চাৰি বছৰৰ ভিতৰত পাম তেলৰ দাম সৰ্বাধিক হৈছিল।^[63]

২০১৮ চনলৈকে নাইজেৰিয়া বিশ্বৰ পাম তেলৰ তৃতীয় বৃহত্তম উৎপাদনকাৰী দেশ আছিল। প্ৰায় ২৩ লাখ হেক্টৰ (৫৭ লাখ একৰ) মাটিত খেতি আছে। ১৯৩৪ চনলৈকে নাইজেৰিয়া আছিল বিশ্বৰ সৰ্বাধিক উৎপাদনকাৰী দেশ। ক্ষুদ্ৰ আৰু বৃহৎ উৎপাদক উভয়েই এই উদ্যোগত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল। .^[64][65]

কেঁচা পাম তেল উৎপাদনকাৰী দেশৰ ভিতৰত বিশ্বৰ তৃতীয় বৃহত্তম দেশ থাইলেণ্ডে প্ৰতি বছৰে প্ৰায় ২০ লাখ মেট্ৰিক টন অৰ্থাৎ বিশ্বৰ উৎপাদনৰ ১.২% উৎপাদন কৰে। থাইলেণ্ডৰ প্ৰায় সকলো উৎপাদন স্থানীয়ভাৱে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। দেশৰ প্ৰায় ৮৫% পাম বাগিচা আৰু নিষ্কাশন মিল দক্ষিণ থাইলেণ্ডত আছে। ২০১৬ চনৰ বছৰৰ শেষত ৪.৭ৰ পৰা ৫.৮ মিলিয়ন ক’লা সৰিয়হ (৭৫০,০০০ৰ পৰা ৯৩০,০০০ হেক্টৰ; ১,৯০০,০০০ৰ পৰা ২,৩০০,০০০ একৰ) তৈল পামত ৰোপণ কৰা হৈছিল, য’ত ৩ লাখ কৃষক নিয়োজিত হৈছিল, বেছিভাগেই ৩.২ হেক্টৰ; ৭.৯ একৰ জোখৰ সৰু মাটিত। আঞ্চলিক হিচাপত এছিয়ানে(Association of Southeast Asian Nations) ৫২.৫ মিলিয়ন মেট্ৰিক টন পাম তেল উৎপাদন কৰে, যিটো বিশ্বৰ মুঠ উৎপাদনৰ প্ৰায় ৮৫% আৰু বিশ্বৰ ৰপ্তানিৰ ৯০%তকৈ অধিক। বিশ্বৰ ৰপ্তানিৰ ৫২% ইণ্ডোনেছিয়াৰ। মালয়েছিয়াৰ ৰপ্তানি মুঠ ৩৮%। পাম অইলৰ সৰ্বাধিক উপভোক্তাৰ দেশ ভাৰত, ইউৰোপীয় সংঘ আৰু চীন- এই তিনিওখনেই বিশ্বৰ ৰপ্তানিৰ প্ৰায় ৫০% খৰচ কৰে। থাইলেণ্ডৰ অভ্যন্তৰীণ বাণিজ্য বিভাগে সাধাৰণতে কেঁচা পাম তেল আৰু শোধিত পাম তেলৰ মূল্য নিৰ্ধাৰণ কৰে। মালয়েছিয়া আৰু ইণ্ডোনেছিয়াৰ তুলনাত থাইলেণ্ডৰ কৃষকৰ উৎপাদন তুলনামূলকভাৱে কম। থাইলেণ্ডৰ পাম তেলৰ শস্যত ৪–১৭% তেল পোৱা যায়, যিটো প্ৰতিযোগী দেশত প্ৰায় ২০% তেল পোৱা যায়। ইয়াৰ উপৰিও ইণ্ডোনেছিয়া আৰু মালয়েছিয়াৰ তেলপাম বাগিচাসমূহৰ আকাৰ থাইলেণ্ডৰ বাগিচাতকৈ ১০ গুণ বেছি।^[66]

পাম গছ পশ্চিম আফ্ৰিকাৰ জলাশয়ৰ স্থানীয় উদ্ভিদ আৰু দক্ষিণ বেনিনত ইয়াৰ বহুতো বাগিচা আছে। বেনিনৰ ‘কৃষি পুনৰুজ্জীৱন কাৰ্যসূচী’য়ে বহু হাজাৰ হেক্টৰ মাটিক ৰপ্তানিৰ বাবে নতুন তেলপাম বাগিচাৰ বাবে উপযোগী বুলি চিনাক্ত কৰিছে। অৰ্থনৈতিক লাভ থকা সত্ত্বেও “নেচাৰ ট্ৰপিকেল’’ৰ দৰে বেচৰকাৰী সংস্থাসমূহে (এন জি অ’) দাবী কৰে যে, বৰ্তমানৰ কিছুমান প্ৰধান কৃষি স্থানত জৈৱ ইন্ধনে ঘৰুৱা খাদ্য উৎপাদনৰ সৈতে প্ৰতিযোগিতাত অৱতীৰ্ণ হ’ব। আন কিছুমান অঞ্চলত পিট ভূমি আছে, যাৰ নিষ্কাশনে পৰিৱেশৰ ওপৰত ক্ষতিকাৰক প্ৰভাৱ পেলাব। তেওঁলোকে এই অঞ্চলত জিনীয়ভাৱে পৰিৱৰ্তিত উদ্ভিদ প্ৰৱৰ্তনৰ চেষ্টা কৰিব, যাৰ ফলত অৱশ্যে তেওঁলোকে অ-জিএম শস্যৰ বাবে বৰ্তমানৰ প্ৰিমিয়াম বিপন্ন হ’ব বুলিও চিন্তিত।^[67][68]

নেচনেল জিঅ’গ্ৰাফিকৰ শেহতীয়া প্ৰবন্ধ অনুসৰি বেনিনৰ বেছিভাগ পাম তেল এতিয়াও মহিলাসকলে ঘৰুৱা ব্যৱহাৰৰ বাবে উৎপাদন কৰে।^[69] FAO এ অতিৰিক্তভাৱে কয় যে, বেনিনৰ কৃষকসকলে কৃষি পৰিৱেশ বিজ্ঞান চৰ্চা কৰে।^[70] সৰু সৰু বাগিচাৰ পৰা পাম ফল চপোৱা হয় আৰু পাম তেল বেছিকৈ স্থানীয় খাদ্যৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয়।

২০১৮ চনত কলম্বিয়াত মুঠ পাম তেল উৎপাদন, ১৬ লাখ মেট্ৰিক টন, যি ৰাষ্ট্ৰীয় কৃষি ’জিডিপি’ৰ প্ৰায় ৮% প্ৰতিনিধিত্ব কৰে আৰু মূলতঃ ক্ষুদ্ৰ কৃষকসকলক(কলম্বিয়াৰ পাম তেল খণ্ডৰ ৬৫%) লাভৱান কৰে। ^[71][72] পৰিৱেশ, বিজ্ঞান আৰু নীতিৰ এক অধ্যয়ন অনুসৰি কলম্বিয়াই বনাঞ্চল ধ্বংস নকৰাকৈ বহনক্ষম পাম তেল উৎপাদন কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে।^[73] তদুপৰি, পাম তেল আৰু অন্যান্য শস্যই কোকা আদিৰ দৰে অবৈধ শস্যৰ বাবে এক উৎপাদনশীল বিকল্প হিচাপে পৰিগণিত হ’ব পাৰে।^[74]

কেমেৰুণত আমেৰিকাৰ “হেৰাক্লেছ ফাৰ্মছ’’ৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা এটা উৎপাদন প্ৰকল্প চলি আছিল।^[75] কিন্তু কেমেৰুণৰ নাগৰিক সমাজৰ সংগঠনৰ হেঁচাত এই প্ৰকল্পটো বন্ধ কৰি দিয়া হয়। প্ৰকল্পটো বন্ধ হোৱাৰ আগতে বহনক্ষম পাম তেল উদ্যোগৰ আলোচনাৰ আৰম্ভণিতে হেৰাক্লেছে “ঘূৰণীয়া মেজ মেল’’ ত্যাগ কৰে।^[76] গাঁওবাসীৰ বিৰোধিতা আৰু জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ বাবে স্পৰ্শকাতৰ অঞ্চলত প্ৰকল্পটো স্থাপন কৰাৰ বাবে এই প্ৰকল্পটো বিতৰ্কিত হৈ পৰিছে।

ইকুৱেডৰৰ লক্ষ্য হৈছে পাম তেল উৎপাদকসকলক বহনক্ষম পদ্ধতিৰ মাজলৈ লৈ যোৱা আৰু সেউজ উদ্যোগ বিকাশৰ পদক্ষেপত “আৰ এছ পি অ’’ প্ৰমাণপত্ৰ লাভ কৰাত সহায় কৰা।^[77]

ঘানাত পাম বীজৰ বহুত প্ৰজাতি আছে, যিবোৰ অঞ্চলটোৰ কৃষিৰ ক্ষেত্ৰত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা যোগাব পাৰে। যদিও ঘানাত স্থানীয় পাম বীজৰ পৰা আৰম্ভ কৰি স্থানীয়ভাৱে নান প্ৰজাতিৰ একাধিক পামৰ প্ৰজাতি আছে, তথাপি ইয়াক লৈ কেৱল স্থানীয়ভাৱে আৰু চুবুৰীয়া দেশলৈহে বাণিজ্য কৰা হৈছিল। বৃহৎ বিনিয়োগ পুঁজিসমূহে বাগিচা ক্ৰয় কৰাৰ লগে লগে এতিয়া উৎপাদন সম্প্ৰসাৰিত হৈছে, কাৰণ ঘানাক পাম তেলৰ বৃদ্ধিৰ এক প্ৰধান অঞ্চল হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে।

কেনিয়াৰ ঘৰুৱা খাদ্য তেলৰ উৎপাদনে বাৰ্ষিক চাহিদাৰ প্ৰায় এক তৃতীয়াংশ পূৰণ কৰে, যিটো ৩ লাখ ৮০ হাজাৰ মেট্ৰিক টন (৪২০,০০০ চৰ্ট টন) বুলি অনুমান কৰা হৈছে। বাকীখিনি বছৰি প্ৰায় ১৪ কোটি মাৰ্কিন ডলাৰ ব্যয় কৰি আমদানি কৰা হয়, যাৰ ফলত খাদ্য তেল, পেট্ৰলিয়ামৰ পিছতে দেশৰ দ্বিতীয় গুৰুত্বপূৰ্ণ আমদানি হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। ১৯৯৩ চনৰ পৰা পশ্চিম কেনিয়াত ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ খাদ্য আৰু কৃষি সংস্থাই ঠাণ্ডা সহনশীল, উচ্চ উৎপাদনক্ষম তেলপামৰ নতুন বৰ্ণসংকৰ জাতৰ প্ৰচাৰ কৰিছে। দেশৰ খাদ্য তেলৰ ঘাটি দূৰ কৰাৰ লগতে এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰ্থকৰী শস্যৰ যোগান ধৰাৰ লগতে ইয়াক অঞ্চলটোত পৰিৱেশৰ বাবে উপকাৰী বুলি দাবী কৰা হয়, কাৰণ ই খাদ্য শস্য বা থলুৱা গছ-গছনিৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিযোগিতা নকৰে আৰু ই মাটিৰ বাবে স্থিতিশীলতা প্ৰদান কৰে।^[78]

১৯২০ চনত ব্ৰিটিছসকলে বাৰ্মা(বৰ্তমান ম্যানমাৰ)ত পাম তেল প্ৰৱৰ্তন কৰে।^[79] ১৯৭০ চনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি টানিন্থাৰী অঞ্চল আৰু মন, কায়িন আৰু ৰাখাইন ৰাজ্যত সৰু পৰিসৰৰ পাম তেলৰ বাগিচা গঢ়ি তোলা হয়।^[79] ১৯৯৯ চনত শাসকীয় সামৰিক জুণ্টা, ৰাজ্যিক শান্তি আৰু উন্নয়ন পৰিষদে এনে বাগিচাসমূহৰ বৃহৎ পৰিসৰৰ উন্নয়নৰ কাম আৰম্ভ কৰে, বিশেষকৈ ম্যানমাৰৰ একেবাৰে দক্ষিণ অঞ্চল, টানিন্থাৰীত।^[79] ২০১৯ চনলৈকে ৪৪টা কোম্পানীক ৪০১,৮১৪ হেক্টৰতকৈ অধিক পাম তেলৰ ৰেহাই দিয়া হৈছে।^[79] ৬০% ৰেহাই বনাঞ্চল আৰু থলুৱা গছ-গছনিৰে গঠিত আৰু কিছুমান ৰেহাই ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানৰ অন্তৰ্ভুক্ত, য’ত টানিন্থাৰী আৰু লেনিয়া ৰাষ্ট্ৰীয় উদ্যানসমূহো আছে। এইবোৰে বনাঞ্চল ধ্বংস কৰা দেখা গৈছে আৰু ইণ্ডোচাইনিজ বাঘৰ দৰে স্থানীয় প্ৰজাতিৰ সংৰক্ষণৰ প্ৰচেষ্টাৰ প্ৰতি ই ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে।^[79][80]

ইণ্ডোনেছিয়া আৰু মালয়েছিয়াৰ কিছু অংশত এককভাবে পাম খেতি কৰিবলৈ কৃষিভূমিৰ বাবে কৰিবলৈ বনাঞ্চলসমূহ পৰিষ্কাৰ কৰা হৈছে।^[81] ইয়াৰ ফলত স্থানীয় পৰিৱেশ তন্ত্ৰত যথেষ্ট প্ৰভাৱ পৰিছে, যাৰ ফলত বনাঞ্চল ধ্বংস হোৱাৰ লগতে জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ ক্ষতি হৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে, এই প্ৰক্ৰিয়াসমূহৰ ফলত ওৰাংওটাঙৰ তিনিটা জীৱিত প্ৰজাতিৰ প্ৰাকৃতিক বাসস্থানৰ যথেষ্ট ক্ষতি হৈছে। বিশেষকৈ সুমাট্ৰাৰ ওৰাংওটাঙৰ এটা প্ৰজাতিক পাম খেতিৰ ফলত বাসস্থান হেৰুওৱাৰ বাবে ভয়ানকভাবে বিপন্ন প্ৰজাতিৰ বুলি তালিকাভুক্ত কৰা হৈছে।^[82][54]

পৰিৱেশৰ চিন্তাৰ উপৰিও পাম তেল উৎপাদন কৰা অঞ্চলসমূহত পাম তেলৰ উন্নয়নে উল্লেখযোগ্য সামাজিক সংঘাতৰ সৃষ্টি কৰিছে। দ্ৰুতগতিত বৃদ্ধি পোৱা পাম তেলৰ উৎপাদন থকা অঞ্চলসমূহে খিলঞ্জীয়া লোকৰ ভূমিৰ অধিকাৰৰ যথেষ্ট উলংঘা, অবৈধ অনুপ্ৰৱেশকাৰী শ্ৰমিক আৰু শ্ৰমিক প্ৰথাৰ প্ৰবাহ, আৰু অন্যান্য আনুষংগিক মানৱ অধিকাৰ উলংঘাৰ সন্মুখীন হৈছে। পাম তেল উদ্যোগে শ্ৰমিক, খিলঞ্জীয়া আৰু পাম তেল উৎপাদনকাৰী সম্প্ৰদায়ৰ বাসিন্দাসকলৰ ওপৰত ইতিবাচক আৰু নেতিবাচক দুয়োটা প্ৰভাৱ পেলাইছে। পাম তেল উৎপাদনে নিয়োগৰ সুযোগ প্ৰদান কৰে, আৰু আন্তঃগাঁথনি, সমাজ সেৱাৰ উন্নতিৰ লগতে দৰিদ্ৰতা হ্ৰাস কৰা দেখা গৈছে।^[83][84][85] কিন্তু কিছুমান ক্ষেত্ৰত পাম তেল গছৰ বাগিচাসমূহে সেই ভূমিত বাস কৰা খিলঞ্জীয়া লোকসকলৰ সৈতে পৰামৰ্শ বা ক্ষতিপূৰণ অবিহনে ভূমি অধিকাৰ কৰি বাগিচা স্থাপন কৰিছে; যাৰ ফলত সামাজিক সংঘাতৰ সৃষ্টি হৈছে।^[86][87][88] মালয়েছিয়াত অবৈধ প্ৰব্ৰজিত শ্ৰমিকৰ ব্যৱহাৰে পাম তেল উদ্যোগৰ ভিতৰত কৰ্ম সংস্কৃতিৰ প্ৰতিও উদ্বেগ সৃষ্টি কৰিছে। .^[89][90][91]

কিছুমান সামাজিক পদক্ষেপে দৰিদ্ৰতা নিৰাময়ৰ কৌশলৰ অংশ হিচাপে পাম তেলৰ খেতি নিৰ্বাচন কৰে। উদাহৰণস্বৰূপে, ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ খাদ্য আৰু কৃষি সংস্থাৰ পশ্চিম কেনিয়াত স্থাপন কৰা হাইব্ৰিড তেল পাম প্ৰকল্প, যিয়ে স্থানীয় জনসাধাৰণৰ আয় আৰু খাদ্যৰ উন্নতি সাধন কৰা দেখা গৈছে আৰু মালয়েছিয়াৰ ফেডাৰেল লেণ্ড ডেভেলপমেণ্ট অথৰিটি আৰু ফেডাৰেল লেণ্ড কনচলিডেচন এণ্ড ৰিহেবিলিটেচন অথৰিটি-- দুয়োটাই গ্ৰাম্য উন্নয়নত সহায় কৰিছে।^[92]

বায়’ডিজেল উৎপাদনত পাম তেলৰ ব্যৱহাৰৰ গুৰুত্বই খাদ্যৰ প্ৰয়োজনীয়তাতকৈ ইন্ধনৰ প্ৰয়োজনীয়তাক আগস্থান দিয়া হৈছে বুলি উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰিছে, যাৰ ফলত উন্নয়নশীল ৰাষ্ট্ৰসমূহত পুষ্টিহীনতাৰ সৃষ্টি হৈছে। ইয়াক খাদ্য বনাম ইন্ধন বিতৰ্ক বুলি জনা যায়। ২০০৮ চনত নবীকৰণযোগ্য আৰু বহনক্ষম শক্তি পৰ্যালোচনাত প্ৰকাশিত এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি পাম তেল গছ খাদ্য আৰু জৈৱ ইন্ধন উভয়ৰে বহনক্ষম উৎস হিচাপে নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছিল আৰু পাম তেলৰ পৰা বায়'ডিজেলৰ উৎপাদনে খোৱা পাম তেলৰ যোগানৰ বাবে ভাবুকিৰ সৃষ্টি নকৰে।^[93] ২০০৯ চনত “পৰিৱেশ বিজ্ঞান আৰু নীতি’’ বিষয়ৰ এক আলোচনীত প্ৰকাশিত এক অধ্যয়ন অনুসৰি, পাম তেল বায়'ডিজেলে ভৱিষ্যতে পাম তেলৰ চাহিদা বৃদ্ধি কৰিব পাৰে, যাৰ ফলত পাম তেলৰ উৎপাদন সম্প্ৰসাৰণ হ’ব পাৰে, আৰু সেয়েহে খাদ্যৰ যোগানো বৃদ্ধি পাব পাৰে।^[94]

এক প্ৰতিবেদনত বিপজ্জনক কীটনাশকৰ সংস্পৰ্শ, শিশু শ্ৰমিক নিয়োগ, ধৰ্ষণ আৰু যৌন নিৰ্যাতন আৰু অসুৰক্ষিত বোজা কঢ়িয়াই নিয়া আদিৰে ইণ্ডোনেছিয়া আৰু মালয়েছিয়াত পাম তেল উৎপাদনত মানৱ অধিকাৰ উলংঘাৰ বহুতো অভিযোগৰ ইংগিত দিয়া হৈছিল। সময়ত এই কাণ্ডবোৰে তেল কোম্পানী বা আৰক্ষীৰ কোনো সঁহাৰি নাপাবও পাৰে বা ভুক্তভোগীয়ে নিজৰ নিৰ্যাতনকাৰীৰ পৰা প্ৰতিশোধৰ আশংকাত কৰ্তৃপক্ষৰ ওচৰত বিশেষ আপত্তি দাখিল নকৰিবও পাৰে। কীটনাশকত ব্যৱহৃত ৰাসায়নিক পদাৰ্থ যেনে, পেৰাকুৱেট আৰু গ্লাইফ’ছেট, পাৰ্কিনছন ৰোগ আৰু কেন্সাৰ আদি ৰোগৰ সৈতে জড়িত হৈ আছে।^[95]

ইণ্ডোনেছিয়াৰ খিলঞ্জীয়া জনগোষ্ঠী আৰু সম্প্ৰদায়ৰ এক প্ৰতিবেদন মতে, পাম তেল উদ্যোগ সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে কৃষিভূমি আৰু পৰম্পৰাগতভাৱে ভোগ কৰি অহা মাটি হেৰুৱাৰ ইংগিত দিয়ে। ২০১৭ চনত পাম তেল বাগিচা আৰু খিলঞ্জীয়া ভূমিৰ মালিকৰ মাজত ৬৫০ টাতকৈও অধিক বিভিন্ন ভূমি বিবাদ হৈছিল।^[96] খিলঞ্জীয়া সম্প্ৰদায়সমূহেও প্ৰাকৃতিক সম্পদ যেনে বন্য ৰবৰ, নল আৰু আদাত বনাঞ্চল (সাম্প্ৰদায়িক অৰণ্য) হেৰুৱাৰ বাবে উদ্বেগ প্ৰকাশ কৰে।^[96] খিলঞ্জীয়া সম্প্ৰদায়সমূহে ভূমি বিবাদৰ ক্ষেত্ৰত দুটা উপায় অৱলম্বন কৰিছে, হয় প্ৰতিবাদ নহয় আইনী যুঁজ।^[96][97]

খিলঞ্জীয়া সম্প্ৰদায়সমূহ প্ৰভাৱিত হোৱা আন চিন্তাৰ বিষয়সমূহ হ’ল পাম তেল বাগিচাৰ ওপৰত চৰকাৰী নিয়ন্ত্ৰণৰ অভাৱ, ৰাজনৈতিক দুৰ্নীতি বা খিলঞ্জীয়াৰ ভূমি সুৰক্ষিত কৰাৰ বাবে আইন বলবৎ নকৰা।^[98] গুৱাটেমালাৰ দৰে দেশত স্থানীয় ন্যায় ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত পাম তেল বাগিচাসমূহে যথেষ্ট সুবিধা লাভ কৰে, যাৰ ফলত স্থানীয় আৰক্ষীয়ে খিলঞ্জীয়াৰ ভূমিৰ দাবীক অৱজ্ঞা কৰে, প্ৰতিবাদী শক্তি মষিমূৰ কৰিবলৈ বল প্ৰয়োগ কৰাৰ উপৰি স্থানীয় নেতাক হত্যাও কৰাও দেখা গৈছে।^[99]

বিশ্বৰ উদ্ভিদজাত তেলৰ বাবে প্ৰয়োজন হোৱা মুঠ কৃষিভূমিৰ মাত্ৰ ৫%হে পাম খেতিৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হয় যদিও ইয়াৰ পৰা আহৰিত তেল মুঠ তেলৰ ৩৮%।^[100] তেল উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত চয়াবীন, সূৰ্যমুখী বা সৰিয়হ আদিৰ খেতিতকৈ পাম খেতিৰ পৰা তেল উৎপাদন ১০ গুণ বেছি, কাৰণ পামৰ গুটি আৰু শাহ দুয়োটাৰ পৰাই ব্যৱহাৰযোগ্য তেল আহৰণ কৰা যায়।^[100] পাম তেল পৰিৱেশবিদসকলৰ সমালোচনাৰ মুখামুখি হোৱাৰ অন্যতম কাৰণ হ’ল, পৰিৱশগত কাৰণত ইয়াৰ উৎপাদিত ভূমি। অৱশ্যে, অন্যান্য তেল উদ্যোগৰ তুলনাত ই নিৰ্বিবাদে অধিক কাৰ্যক্ষম। ২০১৬ চনত দেখা গৈছিল যে, পাম তেলৰ ফাৰ্মত প্ৰতি হেক্টৰত প্ৰায় ৪.১৭ মেট্ৰিক টন তেল উৎপাদন হৈছে। বিপৰীতে, সূৰ্যমুখী, সৰিয়হ বা চয়াবীনৰ পৰা প্ৰতি হেক্টৰত ক্ৰমে ০.৫৬, ০.৩৯ আৰু ০.১৬ মেট্ৰিক টনহে উৎপাদিত হৈছে।^[101] উৎপাদনৰ ক্ষেত্ৰত পাম তেল আটাইতকৈ অধিক বহনক্ষম উদ্ভিদজাত তেল আৰু ইয়াৰ বাবে অন্যান্য উদ্ভিদজাত তেলৰ শস্যই ব্যৱহাৰ কৰা মাটিৰ মাত্ৰ ন ভাগৰ এভাগহে প্ৰয়োজন হয়।^[102] ভৱিষ্যতে পৰীক্ষাগাৰত উৎপাদিত অনুজীৱৰ দ্বাৰা প্ৰতি একক মাটিত তুলনামূলক অধিক মূল্যৰ উৎপাদন সম্ভৱ হ’ব পাৰে।^[103][104]

কিন্তু প্ৰাকৃতিক পৰিৱেশৰ ওপৰত ইয়াৰ প্ৰভাৱৰ বাবে পাম তেল খেতিৰ সমালোচনা কৰা হৈছে,^[105][106] বনাঞ্চল ধ্বংস, প্ৰাকৃতিক বাসস্থান হেৰুৱা,^[107] আৰু সেউজ গৃহ গেছৰ নিৰ্গমন,^[108][109] যিয়ে ভয়ানকভাবে বিপন্ন প্ৰজাতিৰ জীৱৰ প্ৰতি ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে, যেনে ওৰাংওটাং^[110] আৰু সুমাত্ৰা বাঘ।^[111] পাম তেল উৎপাদনকাৰী দেশসমূহত নতুন বাগিচা সৃষ্টিৰ বাবে এতিয়াও ঝুম কৃষি পদ্ধতিৰ ব্যৱহাৰ কৰা হয়। ২০১৯ চনৰ জানুৱাৰীৰ পৰা ছেপ্টেম্বৰ মাহলৈকে ইণ্ডোনেছিয়াত ৮ লাখ ৫৭ হাজাৰ হেক্টৰ মাটি জ্বলাই দিয়া হয়; জ্বলি যোৱা অঞ্চলৰ এক চতুৰ্থাংশতকৈও অধিক অংশ পিতনি আছিল।^[112] ইণ্ডোনেছিয়াত ব্যাপক বনাঞ্চল ধ্বংস আৰু অন্যান্য পৰিৱেশ ধ্বংস, যাৰ বহুখিনি পাম তেল উৎপাদনৰ ফলত হয়, ইয়াক শিক্ষাবিদসকলে সেয়ে “পৰিৱেশ ধ্বংসকাৰী’’ বুলি অভিহিত কৰিছে।^{[113][114][115][116][117]} ​

“গ্ৰীণপিছ আৰু ফ্ৰেণ্ডছ অৱ দ্য আৰ্থ’’ৰ দৰে পৰিৱেশ সংগঠনে পাম তেলৰ জৈৱ ইন্ধনৰ ব্যৱহাৰৰ বিৰোধিতা কৰি দাবী কৰে যে, পাম বাগিচাৰ ফলত হোৱা বনাঞ্চল ধ্বংসই জলবায়ুলৈ অনা ক্ষতি পাম গছৰ পৰা জৈৱ ইন্ধনলৈ হোৱা লাভতকৈ অধিক ক্ষতিকাৰক।^[118]

২০১৮ চনত আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় প্ৰকৃতি সংৰক্ষণ সংঘই (IUCN) কৰা এক অধ্যয়নত এই সিদ্ধান্ত লোৱা হৈছে যে, আন বহুতো উদ্ভিদজাত তেলৰ তুলনাত ইয়াৰ উৎপাদনশীলতা অধিক হোৱাৰ বাবে পাম তেল “অৱশ্যেই থাকিব’’। আই ইউ চি এন-এ কয় যে, পাম তেলৰ ঠাইত অন্য উদ্ভিদ তেলৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে অধিক পৰিমাণৰ কৃষিভূমিৰ প্ৰয়োজন হ’ব, যাৰ ফলত জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ ওপৰত নেতিবাচক প্ৰভাৱ পৰিব।^[102][119] আই ইউ চি এন-এ পাম তেল উদ্যোগত উন্নত পদ্ধতিৰ পোষকতা কৰে, যেনে, বাগিচাসমূহ বনাঞ্চললৈ সম্প্ৰসাৰণ হোৱাত বাধা দিয়া আৰু প্ৰমাণিত আৰু বহনক্ষম পাম তেলৰ সামগ্ৰীৰ চাহিদা সৃষ্টি কৰা আদি।^[119]

২০১৯ চনত “ৰেইনফৰেষ্ট একচন নেটৱৰ্কে’’ লিউজাৰ ইক'চিষ্টেমত পাম তেল নিষ্কাশনৰ সৈতে জড়িত আঠটা বিশ্বব্যাপী ব্ৰেণ্ডৰ ওপৰত জৰীপ চলাইছিল আৰু কৈছিল যে, কোনোটোৱেই "সংঘাতপূৰ্ণ পৰিস্থিতি" এৰাই চলাত পৰ্যাপ্ত মনোযোগ প্ৰদৰ্শন কৰা নাই।^[120] বহু কোম্পানীয়ে গাৰ্ডিয়ানক জনাইছিল যে তেওঁলোকে নিজৰ কাম-কাজ উন্নত কৰাৰ বাবে কাম কৰি আছে।^[121] WWF ৰ স্ক’ৰকাৰ্ডে ১৭৩টা কোম্পানীক মাত্ৰ ১৫টা কোম্পানীক ভাল প্ৰদৰ্শন কৰা বুলি ৰেটিং দিছিল।^[122]

1. ↑ Reeves, James B.; Weihrauch, John L; Consumer and Food Economics Institute (1979). Composition of foods: fats and oils. Agriculture handbook 8-4. প্ৰকাশক Washington, D.C.: U.S. Dept. of Agriculture, Science and Education Administration. পৃষ্ঠা. 4. OCLC 5301713. 
2. ↑ Ritchie, Hannah (9 February 2021). "Palm Oil". Our World in Data. https://ourworldindata.org/palm-oil. 
3. ↑ "Sustainable palm oil: how can food companies step up to the plate?". www.foodprocessing-technology.com. https://www.foodprocessing-technology.com/features/sustainable-palm-oil/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2022-04-27. 
4. ↑ ^{4.0 4.1} Raghu, Anuradha (17 May 2017). "We Each Consume 17 Pounds of Palm Oil a Year". Bloomberg News. https://www.bloomberg.com/news/articles/2017-05-17/soap-to-chocolate-we-consume-17-pounds-of-palm-oil-each-year. 
5. ↑ Immerzeel, DESIRÉE J.; Verweij, PITA A.; van der Hilst, FLOOR; Faaij, ANDRÉ P. C. (2013-04-05). "Biodiversity impacts of bioenergy crop production: a state-of-the-art review". GCB Bioenergy খণ্ড 6 (3): 183–209. doi:10.1111/gcbb.12067. ISSN 1757-1693. https://doi.org/10.1111/gcbb.12067. 
6. ↑ "Child labor in palm oil industry tied to Girl Scout cookies". AP NEWS. 29 December 2020. https://apnews.com/article/palm-oil-forests-indonesia-scouts-83b01f2789e9489569960da63b2741c4। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 April 2021. 
7. ↑ Meijaard, Erik; Garcia-Ulloa, John; Sheil, Douglas; Wich, Serge A.; Carlson, K. M.; Juffe-Bignoli, Diego; Brooks, Thomas M. (2018) (en ভাষাত). Oil palm and biodiversity. IUCN. ISBN 978-2-8317-1911-5. https://portals.iucn.org/library/node/47753. 
8. ↑ "Palm Oil Production by Country | World Agricultural Production 2023/2024". www.worldagriculturalproduction.com. Archived from the original on 2023-12-10. https://web.archive.org/web/20231210095657/http://www.worldagriculturalproduction.com/crops/palmoil.aspx। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-12-17. 
9. ↑ ^{9.0 9.1} "Indonesia's biodiesel drive is leading to deforestation". BBC News. 8 December 2021. https://www.bbc.com/news/59387191. 
10. ↑ Kiple, Kenneth F.; Conee Ornelas, Kriemhild, eds (2000). The Cambridge World History of Food. Cambridge University Press. ISBN 978-0521402163. http://www.cambridge.org/us/books/kiple/palmoil.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 August 2012. 
11. ↑ "British Colonial Policies and the Oil Palm Industry in the Niger Delta Region of Nigeria, 1900–1960.". African Study Monographs খণ্ড 21 (1): 19–33. 2000. Archived from the original on 16 January 2013. https://web.archive.org/web/20130116234451/http://www.africa.kyoto-u.ac.jp/kiroku/asm_normal/abstracts/pdf/21-1/19-33.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 December 2023. 
12. ↑ Bellis, Mary. "The History of Soaps and Detergents". About.com. "In 1864, Caleb Johnson founded a soap company called B.J. Johnson Soap Co., in Milwaukee. In 1898, this company introduced a soap made of palm and olive oils called Palmolive." 
13. ↑ "The Cocoa Industry in West Africa: A History of Exploitation". Anti-Slavery Internationalantislavery.org. 2004. পৃষ্ঠা: 5. http://www.antislavery.org/wp-content/uploads/2017/01/1_cocoa_report_2004.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: October 11, 2021. 
14. ↑ Law, Robin; Schwarz, Suzanne; Strickrodt, Silke (2013). Commercial Agriculture, the Slave Trade and Slavery in Atlantic Africa. Boydell & Brewer Ltd. পৃষ্ঠা. 22. ISBN 978-1-847-01075-9. 
15. ↑ Poku, Kwasi (2002). "Origin of oil palm". Small-Scale Palm Oil Processing in Africa. FAO Agricultural Services Bulletin 148. Food and Agriculture Organization. ISBN 978-92-5-104859-7. http://www.fao.org/DOCREP/005/y4355e/y4355e03.htm. ^{[পৃষ্ঠা নং প্ৰয়োজন]}
16. ↑ ^{16.0 16.1} Nagendran, B.; Unnithan, U. R.; Choo, Y. M.; Sundram, Kalyana (2000). "Characteristics of red palm oil, a carotene- and vitamin E–rich refined oil for food uses". Food and Nutrition Bulletin খণ্ড 21 (2): 77–82. doi:10.1177/156482650002100213. 
17. ↑ Gibon, Véronique (2012). "Palm Oil and Palm Kernel Oil Refining and Fractionation Technology". Palm Oil. পৃষ্ঠা. 329–375. doi:10.1016/B978-0-9818936-9-3.50015-0. ISBN 9780981893693. "This super stearin contains ~90% of saturated fatty acids, predominantly palmitic ..." 
18. ↑ "FAO data – dimension-member – Oil, palm fruit". ref.data.fao.org. Archived from the original on 17 August 2018. https://web.archive.org/web/20180817161440/http://ref.data.fao.org/dimension-member?entryId=2095d9b1-bd16-41ac-a315-2673fb88549a। আহৰণ কৰা হৈছে: 17 August 2018. 
19. ↑ Behrman, E. J.; Gopalan, Venkat (2005). William M. Scovell. ed. "Cholesterol and Plants". Journal of Chemical Education খণ্ড 82 (12): 1791. doi:10.1021/ed082p1791. Archived from the original on 21 October 2012. https://web.archive.org/web/20121021165010/http://chemistry.osu.edu/~gopalan.5/file/7B.PDF। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 December 2023. 
20. ↑ "Palm Oil Continues to Dominate Global Consumption in 2006/07" (Press release). United States Department of Agriculture. June 2006. http://www.fas.usda.gov/oilseeds/circular/2006/06-06/Junecov.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 22 September 2009. 
21. ↑ Che Man, YB; Liu, J.L.; Jamilah, B.; Rahman, R. Abdul (1999). "Quality changes of RBD palm olein, soybean oil and their blends during deep-fat frying". Journal of Food Lipids খণ্ড 6 (3): 181–193. doi:10.1111/j.1745-4522.1999.tb00142.x. 
22. ↑ Matthäus, Bertrand (2007). "Use of palm oil for frying in comparison with other high-stability oils". European Journal of Lipid Science and Technology খণ্ড 109 (4): 400–409. doi:10.1002/ejlt.200600294. 
23. ↑ ^{23.0 23.1} "3. PALM OIL PROCESSING". www.fao.org. https://www.fao.org/3/Y4355E/y4355e04.htm. 
24. ↑ ^{24.0 24.1 24.2 24.3} Lidu, Seri Rahimah; Mohamed, Nurul‘Ain; Klemeš, Jiří Jaromír; Varbanov, Petar Sabev; Yusup, Suzana (December 2016). "Evaluation of the energy saving opportunities for palm oil refining process: Sahabat Oil Products (SOP) in Lahad Datu, Malaysia". Clean Technologies and Environmental Policy খণ্ড 18 (8): 2453–2465. doi:10.1007/s10098-016-1252-6. 
25. ↑ Tong, Shi‐Cheng; Tang, Teck‐Kim; Lee, Yee‐Ying (December 2021). "A Review on the Fundamentals of Palm Oil Fractionation: Processing Conditions and Seeding Agents". European Journal of Lipid Science and Technology খণ্ড 123 (12). doi:10.1002/ejlt.202100132. 
26. ↑ Deffense, E. (February 1985). "Fractionation of palm oil". Journal of the American Oil Chemists' Society খণ্ড 62 (2): 376–385. doi:10.1007/BF02541408. https://www.researchgate.net/publication/225491696. 
27. ↑ Oguntibeju, O.O; Esterhuyse, A.J.; Truter, E.J. (2009). "Red palm oil: nutritional, physiological and therapeutic roles in improving human wellbeing and quality of life". British Journal of Biomedical Science খণ্ড 66 (4): 216–22. doi:10.1080/09674845.2009.11730279. PMID 20095133. 
28. ↑ "Palm Oil In The Food Supply: What You Should Know". NPR.org. 25 July 2013. https://www.npr.org/sections/thesalt/2013/07/25/205486197/palm-oil-in-the-food-supply-what-you-should-know?t=1543742568978। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 December 2018. 
29. ↑ Tullis, Paul (19 February 2019). "How the world got hooked on palm oil". The Guardian. https://www.theguardian.com/news/2019/feb/19/palm-oil-ingredient-biscuits-shampoo-environmental. 
30. ↑ ^{30.0 30.1} Rojas, Mauricio (3 August 2007). "Assessing the Engine Performance of Palm Oil Biodiesel". Biodiesel Magazine. http://www.biodieselmagazine.com/articles/1755/assessing-the-engine-performance-of-palm-oil-biodiesel/. 
31. ↑ Nahian, Md. Rafsan; Islam, Md. Nurul; Khan, Shaheen (26 December 2016). Production of Biodiesel from Palm Oil and Performance Test with Diesel in CI Engine. https://www.researchgate.net/publication/312016794. 
32. ↑ Yahya, Yasmine (9 March 2011). "World's Largest Biodiesel Plant Opens in Singapore". The Jakarta Globe. http://www.thejakartaglobe.com/business/worlds-largest-biodiesel-plant-opens-in-singapore/427641. 
33. ↑ Tuck, Andrew, ed (July 2011). "Neste Oil_". Monocle খণ্ড 05 (45): 73. ISSN 1753-2434. "Petri Jokinen (right), managing director of Neste Oil Singapore [...] the €550m plant has an annual production capacity of 800,000 metric tons of NExBTL renewable diesel, which is distributed mainly in Europe [...] palm oil, is imported from neighbouring Malaysia and Indonesia". 
34. ↑ hermes (24 January 2018). "European ban on palm oil in biofuels upsets Jakarta, KL". The Straits Times. https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/european-ban-on-palm-oil-in-biofuels-upsets-jakarta-kl. 
35. ↑ Wahyudi Soeriaatmadja; Trinna Leong (24 January 2018). "European ban on palm oil in biofuels upsets Jakarta, KL". The Straits Times. https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/european-ban-on-palm-oil-in-biofuels-upsets-jakarta-kl. "For Indonesia, 40% of its palm oil exports to Europe are converted into biofuels. Europe is Malaysia's second-largest export market for palm oil, with 30% of it used for biodiesel." 
36. ↑ Melanie Hall (1 June 2016). "New palm oil figures: Biodiesel use in EU fueling deforestation". Deutsche Welle. https://www.dw.com/en/new-palm-oil-figures-biodiesel-use-in-eu-fueling-deforestation/a-19298426. "In 2014, nearly half of the palm oil used in Europe ended up in the gas tanks of cars and trucks, according to data compiled by the EU vegetable oil industry association Fediol" 
37. ↑ Robert-Jan Bartunek; Alissa de Carbonnel (14 June 2018). "EU to phase out palm oil from transport fuel by 2030". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-eu-climatechange-palmoil/eu-to-phase-out-palm-oil-from-transport-fuel-by-2030-idUSKBN1JA21F. "Half of the EU's 6 billion euros ($7 billion) worth of palm oil imports are used for biodiesel, according to data from Copenhagen Economics." 
38. ↑ Hans Spross (22 June 2018). "Does EU biofuel deal compromise the environment for trade with Southeast Asia?". Deutsche Welle. https://www.dw.com/en/does-eu-biofuel-deal-compromise-the-environment-for-trade-with-southeast-asia/a-44350293. "According to a 2015 study carried out on behalf of the European Commission, the production and use of palm oil biodiesel causes three times the carbon emissions of fossil diesel." 
39. ↑ Abrahm Lustgarten (20 November 2018). "Supposed to Help Save the Planet. Instead It Unleashed a Catastrophe.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2018/11/20/magazine/palm-oil-borneo-climate-catastrophe.html. "six of the world's leading carbon-modeling schemes, including the E.P.A.'s, have concluded that biodiesel made from Indonesian palm oil makes the global carbon problem worse, not better" 
40. ↑ Jong, Hans Nicholas (28 December 2020). "Top Indonesian Palm Oil Developments in 2020". Mongabay. https://news.mongabay.com/2020/12/top-indonesia-palm-oil-news-story-2020/। আহৰণ কৰা হৈছে: 12 May 2021. 
41. ↑ Choong, Meng Yew (27 March 2012). "Waste not the palm oil biomass". The Star Online. http://thestar.com.my/lifestyle/story.asp?file=/2012/3/27/lifefocus/9991812&sec=lifefocus. 
42. ↑ Loh Soh Kheang; Choo Yuen May; Cheng Sit Food; Ma Ah Ngan (18 June 2006). "Recovery and conversion of palm olein-derived used frying oil to methyl esters for biodiesel". Journal of Palm Oil Research. Archived from the original on 4 July 2010. https://web.archive.org/web/20100704235655/http://palmoilis.mpob.gov.my/publications/joprv18june-loh.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 25 February 2013. 
43. ↑ Antimicrobial effects of palm kernel oil and palm oil Archived 2 October 2008 at the Wayback Machine Ekwenye, U.N and Ijeomah, King Mongkut's Institute of Technology Ladkrabang Science Journal, Vol. 5, No. 2, Jan–Jun 2005
44. ↑ "Global production volume palm oil 20222/23". Statista. https://www.statista.com/statistics/613471/palm-oil-production-volume-worldwide/. 
45. ↑ Tullis, Paul (19 February 2019). "How the World Got Hooked on Palm Oil". The Guardian. https://www.theguardian.com/news/2019/feb/19/palm-oil-ingredient-biscuits-shampoo-environmental. 
46. ↑ ^{46.0 46.1} Nangoy, Fransiska (2022-04-23). "Indonesia bans palm oil exports as global food inflation spikes" (en ভাষাত). Reuters. https://www.reuters.com/world/asia-pacific/indonesia-ban-palm-oil-exports-shore-up-supply-soyoil-futures-surge-2022-04-22/. 
47. ↑ "Indonesia Lifts Palm Oil Export Ban in Relief to Global Market" (en ভাষাত). Bloomberg.com. 2022-05-19. https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-05-19/indonesia-lifts-palm-oil-export-ban-in-relief-to-global-market. 
48. ↑ "The Other Oil Problem", Scientific American খণ্ড 307 (6): 10, December 2012, doi:10.1038/scientificamerican1212-10, "...such as Indonesia, the world's largest producer of palm oil." 
49. ↑ Indonesia: Palm Oil Production Prospects Continue to Grow Archived 10 May 2009 at the Wayback Machine 31 December 2007, USDA-FAS, Office of Global Analysis
50. ↑ Maulidiyah; Nurdin, Muhammad; Fatma, Fetty; Natsir, Muh.; Wibowo, Dwiprayogo (2017-06-01). "Characterization of methyl ester compound of biodiesel from industrial liquid waste of crude palm oil processing" (en ভাষাত). Analytical Chemistry Research খণ্ড 12: 1–9. doi:10.1016/j.ancr.2017.01.002. ISSN 2214-1812. 
51. ↑ Azhar, Badrul; Saadun, Norzanalia; Puan, Chong Leong; Kamarudin, Norizah; Aziz, Najjib; Nurhidayu, Siti; Fischer, Joern (2015-01-01). "Promoting landscape heterogeneity to improve the biodiversity benefits of certified palm oil production: Evidence from Peninsular Malaysia" (en ভাষাত). Global Ecology and Conservation খণ্ড 3: 553–561. doi:10.1016/j.gecco.2015.02.009. ISSN 2351-9894. 
52. ↑ Siregar, Kiman; Tambunan, Armansyah H.; Irwanto, Abdul K.; Wirawan, Soni S.; Araki, Tetsuya (2015-01-01). "A Comparison of Life Cycle Assessment on Oil Palm (Elaeis guineensis Jacq.) and Physic Nut (Jatropha curcas Linn.) as Feedstock for Biodiesel Production in Indonesia" (en ভাষাত). Energy Procedia. Conference and Exhibition Indonesia - New and Renewable Energy and Energy Conservation (The 3rd Indo EBTKE-ConEx 2014) খণ্ড 65: 170–179. doi:10.1016/j.egypro.2015.01.054. ISSN 1876-6102. 
53. ↑ Hidayat, Arif; Rochmadi; Wijaya, Karna; Nurdiawati, Annisa; Kurniawan, Winarto; Hinode, Hirofumi; Yoshikawa, Kunio; Budiman, Arief (2015-08-01). "Esterification of Palm Fatty Acid Distillate with High Amount of Free Fatty Acids Using Coconut Shell Char Based Catalyst" (en ভাষাত). Energy Procedia. Clean, Efficient and Affordable Energy for a Sustainable Future: The 7th International Conference on Applied Energy (ICAE2015) খণ্ড 75: 969–974. doi:10.1016/j.egypro.2015.07.301. ISSN 1876-6102. 
54. ↑ ^{54.0 54.1} Natasha Gilbert (4 July 2012). "Palm-oil boom raises conservation concerns: Industry urged towards sustainable farming practices as rising demand drives deforestation". Nature খণ্ড 487 (7405): 14–15. doi:10.1038/487014a. PMID 22763524. 
55. ↑ "Produksi Sawit 2019 Capai 51,8 Juta Ton" (id ভাষাত). Republika. 4 February 2020. https://republika.co.id/berita/q54sje370/produksi-sawit-2019-capai-518-juta-ton. 
56. ↑ "P&G may build oleochemical plant to secure future supply". The Jakarta Post. 24 May 2011. http://www.thejakartapost.com/news/2011/05/24/pg-may-build-oleochemical-plant-secure-future-supply.html. 
57. ↑ Morales, Alex (18 November 2010). "Malaysia Has Little Room for Expanding Palm-Oil Production, Minister Says". Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/2010-11-18/malaysia-has-little-room-for-palm-oil-expansion-plantation-minister-says.html. 
58. ↑ Scott-Thomas, Caroline (17 September 2012). "French firms urged to back away from 'no palm oil' label claims". Foodnavigator. http://www.foodnavigator.com/Financial-Industry/French-firms-urged-to-back-away-from-no-palm-oil-label-claims. 
59. ↑ Pakiam, Ranjeetha (3 January 2013). "Palm Oil Advances as Malaysia's Export Tax May Boost Shipments". Bloomberg. https://www.bloomberg.com/news/2013-01-04/palm-oil-advances-as-malaysia-s-export-tax-may-boost-shipments.html. 
60. ↑ "MPOB expects CPO production to increase to 19 million tonnes this year". The Star Online. 15 January 2013. Archived from the original on 27 January 2013. https://web.archive.org/web/20130127140157/http://biz.thestar.com.my/news/story.asp?file=%2F2013%2F1%2F15%2Fbusiness%2F12576771&sec=business. 
61. ↑ "Malaysia: Stagnating Palm Oil Yields Impede Growth". USDA Foreign Agricultural Service. 11 December 2012. Archived from the original on 18 February 2013. https://web.archive.org/web/20130218012050/http://www.pecad.fas.usda.gov/highlights/2012/12/Malaysia/। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 January 2013. 
62. ↑ May, Choo Yuen (September 2012). "Malaysia: economic transformation advances oil palm industry". American Oil Chemists' Society. http://www.aocs.org/Membership/FreeCover.cfm?itemnumber=18340। আহৰণ কৰা হৈছে: 29 January 2013. 
63. ↑ Terazono, Emiko (11 November 2016). "Palm oil hits 4-year high after Trump victory". https://www.ft.com/content/69de3106-a7ff-11e6-8898-79a99e2a4de6. 
64. ↑ Ayodele, Thompson (August 2010). "African Case Study: Palm Oil and Economic Development in Nigeria and Ghana; Recommendations for the World Bank's 2010 Palm Oil Strategy". Initiative For Public Policy Analysis. Archived from the original on 22 April 2012. https://web.archive.org/web/20120422142906/http://www.ippanigeria.org/worldbankreportpalmoil%5B1%5D.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 8 December 2011. 
65. ↑ Ayodele, Thompson (15 October 2010). "The World Bank's Palm Oil Mistake". The New York Times. https://www.nytimes.com/2010/10/16/opinion/16ayodele.html?_r=1&src=sch&pagewanted=all. 
66. ↑ Arunmas, Phusadee; Wipatayotin, Apinya (28 January 2018). "EU move fuelling unease among palm oil producers" (Spectrum). Bangkok Post. https://www.bangkokpost.com/business/news/1403374/eu-move-fuelling-unease-among-palm-oil-producers. 
67. ↑ Pazos, Flavio (3 August 2007). "Benin: Large scale oil palm plantations for agrofuel". World Rainforest Movement. Archived from the original on 8 August 2014. https://web.archive.org/web/20140808035000/http://www.wrm.org.uy/oldsite/bulletin/120/Benin.html। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 December 2023. 
68. ↑ African Biodiversity Network (2007). Agrofuels in Africa: the impacts on land, food and forests: case studies from Benin, Tanzania, Uganda and Zambia. translated by. African Biodiversity Network. https://books.google.com/books?id=as4sAQAAMAAJ. 
69. ↑ Hillary Rosner (4 December 2018). "Palm oil is unavoidable. Can it be sustainable?". National Geographic. https://www.nationalgeographic.com/magazine/2018/12/palm-oil-products-borneo-africa-environment-impact/. 
70. ↑ FAO. "West African women defend traditional palm oil". Food and Agricultural Organization. http://www.fao.org/family-farming/detail/en/c/417205/. 
71. ↑ "Barometer on sustainable production and trade of palm oil in Colombia". Solidaridad. 2019. https://www.solidaridadnetwork.org/wp-content/uploads/migrated-files/publications/BarometerSustainableColombianPalmOil%202019.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 May 2022. 
72. ↑ "Palm oil". Sustainable Trade Platform - Colombia. 2020. Archived from the original on 30 October 2020. https://web.archive.org/web/20201030021647/https://comerciosostenible.org/en। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 October 2020. 
73. ↑ Carmenza Castiblanco; Andrés Etter; T. Mitchell Aide (2013). "Oil palm plantations in Colombia: a model of future expansion". Environmental Science and Policy খণ্ড 27: 172–183. doi:10.1016/j.envsci.2013.01.003. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S146290111300004X. 
74. ↑ "Smallholder oil palm producers contributing to peace and sustainability in Colombia". ETFRN, Tropenbos International. 1 January 2019. https://www.solidaridadnetwork.org/solidaridad-stories/smallholder-oil-palm-producers-contributing-to-peace-and-sustainability-in। আহৰণ কৰা হৈছে: 2 October 2020. 
75. ↑ Rosenthal, Elisabeth (2012-09-05). "Report Assails Palm Oil Project in Cameroon" (en ভাষাত). Green Blog. https://archive.nytimes.com/green.blogs.nytimes.com/2012/09/05/report-assails-palm-oil-project-in-cameroon/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-02-08. 
76. ↑ "Cameroon changes mind on Herakles palm oil project". World Wildlife Fund. 21 June 2013. http://wwf.panda.org/?209145/Cameroon-changes-mind-on-Herakles-palm-oil-project। আহৰণ কৰা হৈছে: 23 May 2016. 
77. ↑ "Ecuador to invest $1.2bn in palm oil sustainability & innovation: 'There is a tremendous opportunity here'". Food Navigator. 4 May 2018. https://www.foodnavigator.com/Article/2018/05/04/Ecuador-to-invest-1.2bn-in-palm-oil-sustainability-innovation-There-is-a-tremendous-opportunity-here. 
78. ↑ Buerkle, Teresa (24 November 2003). "Hybrid oil palms bear fruit in western Kenya". UN FAO. Archived from the original on 7 October 2018. https://web.archive.org/web/20181007174829/http://www.fao.org/english/newsroom/field/2003/1103_oilpalm.htm। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 December 2023. 
79. ↑ ^{79.0 79.1 79.2 79.3 79.4} Nomura, Keiko; Mitchard, Edward T. A.; Patenaude, Genevieve; Bastide, Joan; Oswald, Patrick; Nwe, Thazin (2019-08-15). "Oil palm concessions in southern Myanmar consist mostly of unconverted forest" (en ভাষাত). Scientific Reports খণ্ড 9 (1): 11931. doi:10.1038/s41598-019-48443-3. ISSN 2045-2322. PMID 31417153. 
80. ↑ "Myanmar risks losing forests to oil palm, but there's time to pivot" (en-US ভাষাত). Mongabay Environmental News. 2019-11-13. https://news.mongabay.com/2019/11/myanmar-risks-losing-forests-to-oil-palm-but-theres-time-to-pivot/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-03-02. 
81. ↑ "Deforestation". www.sustainablepalmoil.org. Archived from the original on 17 August 2016. https://web.archive.org/web/20160817173748/http://www.sustainablepalmoil.org/deforestation/। আহৰণ কৰা হৈছে: 15 June 2016. 
82. ↑ Pongo abelii. https://www.iucnredlist.org/species/121097935/123797627। আহৰণ কৰা হৈছে: 20 May 2022. 
83. ↑ Budidarsono, Suseno; Dewi, Sonya; Sofiyuddin, Muhammad; Rahmanulloh, Arif. "Socio-Economic Impact Assessment of Palm Oil Production". World Agroforestry Centre. http://www.worldagroforestry.org/downloads/publications/PDFs/TB12053.PDF. 
84. ↑ Norwana, Awang Ali Bema Dayang; Kunjappan, Rejani (2011). "The local impacts of oil palm expansion in Malaysia". cifor.org. Center for International Forestry Research. http://www.cifor.org/publications/pdf_files/WPapers/WP-78Andriani.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 January 2013. 
85. ↑ Ismail, Saidi Isham (9 November 2012). "Palm oil transforms economic landscape". Business Times. http://www.btimes.com.my/Current_News/BTIMES/articles/VISPAM/Article/. 
86. ↑ "Palm oil cultivation for biofuel blocks return of displaced people in Colombia" (Press release). Internal Displacement Monitoring Centre. 5 November 2007. http://www.internal-displacement.org/8025708F004BE3B1/(httpInfoFiles)/B3EE02C81FE75923C125738A003536C9/$file/Colombia_press_release_nov07.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 30 January 2013. 
87. ↑ Colchester, Marcus; Jalong, Thomas; Meng Chuo, Wong (2 October 2012). "Free, Prior and Informed Consent in the Palm Oil Sector – Sarawak: IOI-Pelita and the community of Long Teran Kanan". Forest Peoples Program. http://www.forestpeoples.org/topics/palm-oil-rspo/publication/2012/free-prior-and-informed-consent-palm-oil-sector-sarawak-ioi-pe. 
88. ↑ ""Losing Ground" – report on indigenous communities and oil palm development from LifeMosaic, Sawit Watch and Friends of the Earth". Forest Peoples Programme. 28 February 2008. http://www.forestpeoples.org/topics/palm-oil-rspo/publication/2012/losing-ground-report-indigenous-communities-and-oil-palm-devel. 
89. ↑ "Indonesian migrant workers: with particular reference in the oil palm plantation industries in Sabah, Malaysia". Biomass Society (Center for Southeast Asian Studies, Kyoto University). 11 December 2010. http://biomasssociety.org/en/2012/05/indonesian-migrant-workers-with-particular-reference-in-the-oil-palm-plantation-industries-in-sabah-malaysia%E3%80%80dr-riwanto-tirtrosudarmo/. 
90. ↑ "Malaysia Plans High-Tech Card for Foreign Workers". ABC News. 9 January 2014. https://abcnews.go.com/International/wireStory/malaysia-plans-high-tech-card-foreign-workers-21471479/. 
91. ↑ "Malaysia rounds up thousands of migrant workers". BBC News. 2 September 2013. https://www.bbc.co.uk/news/world-asia-23931833. 
92. ↑ Ibrahim, Ahmad (31 December 2012). "Felcra a success story in rural transformation". New Straits Times. http://www.nst.com.my/nation/general/felcra-a-success-story-in-rural-transformation-1.193708. 
93. ↑ Man Kee Kam; Kok Tat Tan; Keat Teong Lee; Abdul Rahman Mohamed (9 September 2008). "Malaysian Palm oil: Surviving the food versus fuel dispute for a sustainable future". Renewable and Sustainable Energy Reviews. https://www.academia.edu/876673। আহৰণ কৰা হৈছে: 26 February 2013. 
94. ↑ Corley, R. H. V. (2009). "How much palm oil do we need?". Environmental Science & Policy খণ্ড 12 (2): 134–838. doi:10.1016/j.envsci.2008.10.011. 
95. ↑ Margie Mason; Robin McDowell (18 November 2020). "Rape, abuses in palm oil fields linked to top beauty brands". The Associated Press. https://apnews.com/article/palm-oil-abuse-investigation-cosmetics-2a209d60c42bf0e8fcc6f8ea6daa11c7. 
96. ↑ ^{96.0 96.1 96.2} ""When We Lost the Forest, We Lost Everything": Oil Palm Plantations and Rights Violations in Indonesia" (en ভাষাত). Human Rights Watch. 2019-09-22. https://www.hrw.org/report/2019/09/23/when-we-lost-forest-we-lost-everything/oil-palm-plantations-and-rights-violations. 
97. ↑ "Indigenous Papuans won their forest back from a palm oil firm, but still lack land title" (en-US ভাষাত). Mongabay Environmental News. 2021-10-27. https://news.mongabay.com/2021/10/indigenous-papuans-won-their-forest-back-from-a-palm-oil-firm-but-still-lack-land-title/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-12-14. 
98. ↑ "Indonesia: Indigenous Peoples Losing Their Forests" (en ভাষাত). Human Rights Watch. 2019-09-22. https://www.hrw.org/news/2019/09/22/indonesia-indigenous-peoples-losing-their-forests। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-12-14. 
99. ↑ Cuffe, Sandra. "Guatemala's growing palm oil industry fuels Indigenous land fight" (en ভাষাত). www.aljazeera.com. https://www.aljazeera.com/news/2021/10/15/guatemala-growing-palm-oil-industry-fuels-indigenous-land-fight। আহৰণ কৰা হৈছে: 2021-12-14. 
100. ↑ ^{100.0 100.1} Spinks, Rosie J (17 December 2014). "Why does palm oil still dominate the supermarket shelves?". The Guardian. https://www.theguardian.com/sustainable-business/2014/dec/17/palm-oil-sustainability-developing-countries। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 December 2016. 
101. ↑ "The Benefits of Palm Oil". Asian AGRI. 8 February 2018. https://www.asianagri.com/en/media-en/articles/the-benefits-of-palm-oil. 
102. ↑ ^{102.0 102.1} "Oil palms need one-ninth of land used by other vegetable oil crops". Jakarta Post. 6 February 2019. https://www.thejakartapost.com/news/2019/02/06/oil-palms-need-one-ninth-of-land-used-by-other-vegetable-oil-crops.html. 
103. ↑ Atabani, A. E.; Silitonga, A. S.; Badruddin, I. A.; Mahlia, T. M. I.; Masjuki, H. H.; Mekhilef, S. (2012). "A comprehensive review on biodiesel as an alternative energy resource and its characteristics". Renewable and Sustainable Energy Reviews খণ্ড 16 (4): 2070–2093. doi:10.1016/j.rser.2012.01.003. 
104. ↑ Laura Paddison (29 September 2017). "From algae to yeast: the quest to find an alternative to palm oil". The Guardian. https://www.theguardian.com/sustainable-business/2017/sep/29/algae-yeast-quest-to-find-alternative-to-palm-oil. 
105. ↑ Clay, Jason (2004). World Agriculture and the Environment.. Island Press. পৃষ্ঠা. 219. ISBN 978-1-55963-370-3. 
106. ↑ "Palm oil: Cooking the Climate". Greenpeace. 8 November 2007. Archived from the original on 10 April 2010. https://web.archive.org/web/20100410195818/http://www.greenpeace.org/international/news/palm-oil_cooking-the-climate. 
107. ↑ "The bird communities of oil palm and rubber plantations in Thailand". The Royal Society for the Protection of Birds (RSPB). https://www.rspb.org.uk/Images/thailand2_tcm9-133164.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 4 October 2016. 
108. ↑ Foster, Joanna M. (1 May 2012). "A Grim Portrait of Palm Oil Emissions". The New York Times. http://green.blogs.nytimes.com/2012/05/01/a-grim-portrait-of-palm-oil-emissions/. 
109. ↑ Yui, Sahoko; Yeh, Sonia (1 December 2013). "Land use change emissions from oil palm expansion in Pará, Brazil depend on proper policy enforcement on deforested lands". Environmental Research Letters খণ্ড 8 (4): 044031. doi:10.1088/1748-9326/8/4/044031. ISSN 1748-9326. 
110. ↑ "Palm oil threatening endangered species". Center for Science in the Public Interest. May 2005. http://www.cspinet.org/palm/PalmOilReport.pdf. 
111. ↑ "Camera catches bulldozer destroying Sumatra tiger forest". World Wildlife Fund. 12 October 2010. http://wwf.panda.org/?195632/Camera-catches-bulldozer-destroying-Sumatra-tiger-forest. 
112. ↑ Jope, Alan (2019). "Burning down the house: How Unilever and other global brands continue to fuel Indonesia's fires". Greenpeace. https://www.greenpeace.org/static/planet4-international-stateless/2019/11/5c8a9799-burning-down-the-house-greenpeace-indonesia-fires-briefing.pdf. 
113. ↑ "Forensic Architecture". forensic-architecture.org. https://forensic-architecture.org/investigation/ecocide-in-indonesia। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-07-05. 
114. ↑ "Explainer: What is ecocide?" (en ভাষাত). Eco-Business. 2022-08-04. https://www.eco-business.com/news/explainer-what-is-ecocide/। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-07-05. 
115. ↑ Aida, Melly; Tahar, Abdul Muthalib; Davey, Orima (2023), Perdana, Ryzal; Putrawan, Gede Eka; Saputra, Bayu et al., eds., "Ecocide in the International Law: Integration Between Environmental Rights and International Crime and Its Implementation in Indonesia" (en ভাষাত), Proceedings of the 3rd Universitas Lampung International Conference on Social Sciences (ULICoSS 2022), Advances in Social Science, Education and Humanities Research (Paris: Atlantis Press SARL) খণ্ড 740: pp. 572–584, doi:10.2991/978-2-38476-046-6_57, ISBN 978-2-38476-045-9 
116. ↑ Alberro, Heather; Daniele, Luigi (2021-06-29). "Ecocide: why establishing a new international crime would be a step towards interspecies justice" (en ভাষাত). The Conversation. http://theconversation.com/ecocide-why-establishing-a-new-international-crime-would-be-a-step-towards-interspecies-justice-162059। আহৰণ কৰা হৈছে: 2023-07-05. 
117. ↑ Setiyono, Joko; Natalis, Aga (2021-12-30). "Ecocides as a Serious Human Rights Violation: A Study on the Case of River Pollution by the Palm Oil Industry in Indonesia" (en ভাষাত). International Journal of Sustainable Development and Planning খণ্ড 16 (8): 1465–1471. doi:10.18280/ijsdp.160807. ISSN 1743-7601. 
118. ↑ Fargione, Joseph; Hill, Jason; Tilman, David; Polasky, Stephen; Hawthorne, Peter (7 February 2008). "Land Clearing and the Biofuel Carbon Debt". Science খণ্ড 319 (5867): 1235–1238. doi:10.1126/science.1152747. PMID 18258862. https://www.science.org/doi/abs/10.1126/science.1152747. 
119. ↑ ^{119.0 119.1} Meijaard, E (2018). Oil palm and biodiversity. A situation analysis by the IUCN Oil Palm Task Force (PDF সম্পাদনা). প্ৰকাশক Gland: IUCN Oil Palm Task Force. ISBN 978-2-8317-1910-8. https://portals.iucn.org/library/sites/library/files/documents/2018-027-En.pdf। আহৰণ কৰা হৈছে: 7 February 2019. 
120. ↑ "Snack food giants fall short on palm oil deforestation promises". Food and Drink International. 17 January 2020. Archived from the original on 6 July 2020. https://web.archive.org/web/20200706144952/https://www.fdiforum.net/mag/supply-chain/snack-food-giants-fall-short-palm-oil-promises/। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 January 2020. 
121. ↑ "Biggest food brands 'failing goals to banish palm oil deforestation'". The Guardian. 17 January 2020. https://www.theguardian.com/environment/2020/jan/17/biggest-food-brands-failing-goals-to-banish-palm-oil-deforestation। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 January 2020. 
122. ↑ "Palm Oil Buyers' Scorecard Analysis". WWF. Archived from the original on 31 December 2019. https://web.archive.org/web/20191231172955/http://palmoilscorecard.panda.org/analysis। আহৰণ কৰা হৈছে: 18 January 2020.