Didiar artiikel ment at öömrang spriak. Luke uk bi: Öömrang

Tekst üüb Öömrang

Öömrang as det nuurdfresk spriakwiis faan't eilun Oomram (2b). Hat liket fering faan't naibereilun Fer (2a) auer a miaten. Öömrang woort faan amanbi 600 minsken üüb't lun snaaket, diartu kem noch aal högen, diar huarööders wene. Daalang snaake a Öömrangen uk huuchsjiisk, det wiar bit uun a 1930er juaren noch ööders. Daalang komert a Öömrang Ferian ham diaram, at öömrang spriak an kultüür tu pleegin.

At Öömrang woort daalang efter a 'Alkersumer Protokolle' faan 1971 skrewen. Ööders üs uun't huuchsjiisk wurd so üs uun't ingelsk bluas nöömer an a began faan en sats grat skrewen. Kurt tuuner skraft am mä ään wokool an lung tuuner mä tau. Dobelt konsonanten üs uun't huuchsjiisk jaft at ei.

Uun betuunet steeden jaft at:

• kurt: a, e, i, o, ö, u, ü
• lung: aa, ää, ee, ii, oo, öö, uu, üü
• tautuuner: ia, ua, ai, ei, eu, ui, au
• triituuner: uai üs uun 'spuai' of iaw üs uun 'liaw'

Uun ünbetuunet steeden jaft at:

• e (klangt efter a), so üs uun 'hinget'
• ew (klangt efter o), so üs uan 'hualew'

• b, ch, d, dj, f, g, h, j, k, l, m, n, ng, nj, p, r, s, sj, t, tj, w

• ch efter en laachten wokool üs uun 'gichel' as wok
• ch efter en jonken wokool üs uun 'slach' as hard
• dj üs uun 'widj' as fersmolt
• nj üs uun 'waanj' as fersmolt so üs uun't fransöösk, spoonsk of italjeensk
• sj üs uun 'sjauer' klangt daalang üs huuchsjiisk 'sch', iar wiar det woker
• tj uun a ütjgung, so üs uun 'witj' liket 'dj', as oober wat harder
• tj uun a iingung, so üs uun 'tjuarel' klangt üs huuchsjiisk 'tsch'
• lj üs uun 'ljocht' woort daalang miast üs en ianfach 'l' ütjspreegen
• r woort daalang miast üs huuchsjiisk 'r' ütjspreegen, enkelten riiw det oober uk so üs uun't italjeensk
• r föör en 'k' of 't' üs uun 'harke' of 'hart' klangt efter en hard 'ch'
• s as uun a iingung faan en wurd skarep, ööders koon't skarep of uk wok wees
• b, d an g san uun a ütjgung faan en wurd - ööders üs uun't huuchsjiisk - wok
• bh üs uun hööb(h)e as daalang ütjsleden
• dh üs uun ood(h)er as daalang ütjsleden
• gh üs uun heg(h)en as daalang ütjsleden
• w üs uun 'leew' klangt uun a ütjgung efter en 'o'

• ünbestemt: en
• tau slacher a-artikel: a maan, at wüf, kurtfurem uun't hood
• tau slacher d-artikel: di maan, det wüf, woort miast tu henwisin brükt: di maan, wat diar lääpt
• efter henwisangen fäält di artikel uk ans wech: bi strun, uun hüüs

tau slacher: subjekt- an objektslach

• ik ('k) - mi
• dü (-) - di
• hi ('er) - ham ('en) (transitiif an refleksiif)
• jü - hör (as miast ütjsleden)
• hat ('t) - ham of hör (transitiif an refleksiif)
• wi ('f) - üüs

  wat (= wi tau) - onk (= üüs tau) (Dual, ütjsleden)

• jam ('m) - jam

  jat (= jam tau) - jonk (= jam tau) (Dual, ütjsleden)

• jo ('s) - jo

maskuliin - feminiin -- plural (substantiwiaret)

• man - min -- min (minen)
• dan - din -- din (dinen)
• san - sin -- sin (sinen)
• hör - hör -- hör (hören)
• üüs -- üüs (üüsen)
• jau -- jau (jauen)
• hör -- hör (hören)

• diheer, detheer, joheer, koon uk ütjenööder taanj wurd: di ... heer,
  
• jüheer an dönheer san miast ütjsleden

• ham of am - ään (refleksiif), sjiisk: man - sich
• hoker - ham (refleksiif), sjiisk: jemand - sich
• hög (högen) - jo (refleksiif), sjiisk: einige (Einige) - sich

kem miast uun a grünjfurem föör, mä ian ütjnoom: tesken en an en maanelk hoodwurd woort en -en bihinget: grat - en graten maan

Bispalen för ferbinjangen tu ööder spriaken:

• ingelsk: wednesday - wäärnsdai
• germaans: heute - daalang
• sjiisk: Gräte - bian
• däänsk: dreng - dring
• plaatsjiisk: baaben - boowen
• holuns: kop - kop

Wurden saner ferbinjangen tu ööder spriaken:

• stirme
• aran

Neimuudis wurden wurd miast ütj at huuchsjiisk auernimen - of nei ferbünjen

• auto
• fernseen
• motoorwel

• Nils Århammar: Die Amringer Sprache. Die Amringer Literatur uun: Margot an Nico Hansen: Amrum – Geschichte und Gestalt einer Insel, Hansen & Hansen, Itzehoe 1964
• Ommo Wilts: Wurdenbuk för Feer an Oomram, Quedens, Noorsaarep, 1986
• Reinhard Jannen: Deutsch-friesische Wörterliste deutsch-öömrang, Manuskript, 1991-1992
• Ommo Wilts: Friesische Formenlehre in Tabellen III Amrum, Matthiesen, Hüsem 1995
• Nordfriesische Wörterbuchstelle: Fering-Öömrang Wurdenbuk, Wachholtz, Neumünster 2002
• Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Föhrer Friesisch, 468 S., Quedens, Oomram, 2011
• Ommo Wilts: Wörterbuch Deutsch-Amrumer Friesisch, 400 S., Quedens, Oomram, 2020
• Volkert F. Faltings, Reinhard Jannen: Nei Fering-Öömrang Wurdenbuk. 1056 s., ISBN 978-3-96717-138-9. Husum Druck. Hüsem 2023.

• Fering-Öömrang bidracher üüb Tjabelstünj
• Forum för spriaken trinjam a Nuurdsia, Öömrang-sidj

• Snütj an Kloks Kraankes
• Aedes albopictus
• Lanna
• Piatkowski & Rieck
• Helmut Debus