Kalkgrasland (associatie)

Kalkgrasland
	Kalkgrasland met grote muggenorchis
Syntaxonomische indeling
Klasse:	Festuco-Brometea; (klasse van kalkgraslanden)
Orde:	Brometalia erecti; (orde van kalkgraslanden)
Verbond:	Mesobromion; (verbond van matig droge kalkgraslanden)
Associatie
	Gentiano-Koelerietum; Knapp 1942
	Afbeeldingen op Wikimedia Commons

Een kalkgrasland (Gentiano-Koelerietum) in de strikte zin is een associatie uit het verbond van matig droge kalkgraslanden (Mesobromion). Het is een plantengemeenschap van kalkrijke, droge gronden met overwegend twee- of meerjarige overblijvende kruiden.

Kalkgraslanden zijn in België en Nederland de meest diverse plantengemeenschappen, vooral bekend om hun rijke orchideeënflora.

In ruime zin wordt met kalkgraslanden ook wel alle associaties van de klasse van kalkgraslanden bedoeld, waarvan er vooral in Zuid-Europa tientallen bestaan.

Naamgeving en codering

Synoniemen
Gentiano-Koelerietum pyramidatae Knapp ex Bornkamm 1960 nom. conserv. propos.

Frans: Pelouses calcaires sèches semi-naturelles
Duits: Enzian-Schillergras-Rasen, Enzian-Schillergras-Halbtrockenrasen
Syntaxoncode voor Nederland (rVvN): r15Aa01
BWK-karteringscode: hk
Natura2000-habitattypecode (EU-code): H6210
Corine biotope: 34.3 Festuco-Brometea. Dense perennial grasslands and middle European steppes
Eunis Habitat Types: E1.23 Sub-Atlantic semi-dry calcareous grasslands

De wetenschappelijke naam Gentiano-Koelerietum is afgeleid van de botanische namen van twee opvallende soorten voor de associatie: Duitse gentiaan (Gentianella germanica, synoniem: Gentiana germanica), tevens kensoort, en breed fakkelgras (Koeleria pyramidata).

Fysiognomie

Kalkgraslandvegetatie heeft in de regel geen boomlaag en een zwak ontwikkelde struiklaag.

De kruidlaag is daarentegen zeer goed ontwikkeld, meestal zeer gesloten, bestaande uit overblijvende kruiden (hemicryptofyten, chamefyten en geofyten), grassen en grasachtige planten, en slechts een beperkt aandeel van eenjarigen. Ze kan verward worden met de eveneens zeer soortenrijke associatie van ruige weegbree en aarddistel, maar in die gemeenschap is het aandeel van rozetplanten in de regel veel hoger, of met de associatie van tengere veldmuur, die dan weer een groter aandeel van eenjarige planten telt.

De moslaag is dikwijls goed ontwikkeld en telt vooral bladmossen.

Ecologie

De zeer soortenrijke vegetatie van de kalkgraslanden vinden we op zonnige, droge tot matig droge, oligotrofe en basenrijke bodems, in het bijzonder steile hellingen waar krijt- of kalksteen dagzoomt.

Ze zijn ontstaan door menselijke activiteiten, meestal na het kappen van het bos en het omzetten van de grond in hooi- of weiland.

Verspreiding

Het verspreidingsgebied van de kalkgraslanden is beperkt tot subatlantisch Europa, voornamelijk België, Nederland, Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland.

In Nederland is deze associatie beperkt tot enkele tientallen hectaren in Zuid-Limburg.

In Vlaanderen komen slechts enkele fragmenten van kalkgrasland voor, en in Wallonië is het te vinden op kalksteen in de vallei van de Maas en zijn bijrivieren, en in Belgisch-Lotharingen.

Diagnostische taxa voor Nederland en Vlaanderen

Deze associatie heeft voor Nederland als kensoorten de Duitse gentiaan, het kalkwalstro, de grote muggenorchis en de franjegentiaan. Omdat deze associatie de enige van de klasse is die in Nederland voorkomt, zijn de kensoorten van het verbond en van de klasse eveneens van belang bij de determinatie. Vooral de grote centaurie, het duifkruid en de grassoorten gevinde kortsteel en zachte haver zijn praktisch altijd present.

Andere veel voorkomende soorten zijn de kleine pimpernel, geelhartje, kleine bevernel, ruige leeuwentand, bevertjes en de zeegroene zegge. Opvallende is het groot aantal (zeldzame) aan kalk gebonden orchideeën zoals de al genoemde grote muggenorchis, het soldaatje, de aangebrande orchis, het hondskruid, de hommelorchis, de poppenorchis en de vliegenorchis.

In de onderstaande tabel staan de belangrijkste diagnostische plantensoorten van het kalkgrasland voor Nederland en Vlaanderen.

Struiklaag

Kentaxon	Diff.soort	Presentie	Triviale naam	Botanische naam	Opmerking
		> 30%	eenstijlige meidoorn	Crataegus monogyna

Kruidlaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kA	> 50%	Duitse gentiaan	Gentianella germanica
kA	> 40%	kalkwalstro	Galium pumilum
kA	> 20%	grote muggenorchis	Gymnadenia conopsea
kA	< 10%	franjegentiaan	Gentianopsis ciliata
kV	> 90%	gevinde kortsteel	Brachypodium pinnatum
kV	> 30%	beemdhaver	Helictotrichon pratense
kV	> 20%	kuifvleugeltjesbloem	Polygala comosa
kV	< 10%	esparcette	Onobrychis viciifolia
kK	> 80%	grote centaurie	Centaurea scabiosa
kK	> 70%	duifkruid	Scabiosa columbaria
kK	> 70%	zachte haver	Helictotrichon pubescens
kK	> 10%	breed fakkelgras	Koeleria pyramidata
kK	< 10%	geel zonneroosje	Helianthemum nummularium
kK	< 10%	echte gamander	Teucrium chamaedrys
	> 90%	kleine pimpernel	Sanguisorba minor
	> 90%	geelhartje	Linum catharticum
	> 80%	bevertjes	Briza media
	> 80%	kleine bevernel	Pimpinella saxifraga
	> 80%	zeegroene zegge	Carex flacca
	> 80%	ruige leeuwentand	Leontodon hispidus
	> 70%	gewone rolklaver	Lotus corniculatus
	> 70%	wilde marjolein	Origanum vulgare
	> 70%	knoopkruid	Centaurea jacea
	> 70%	gewone margriet	Leucanthemum vulgare
	> 60%	smalle weegbree	Plantago lanceolata
	> 60%	grote tijm	Thymus pulegioides
	> 60%	ruige weegbree	Plantago media
	> 60%	duizendblad	Achillea millefolia
	> 60%	driedistel	Carlina vulgaris
	> 50%	hopklaver	Medicago lupulina
	> 50%	beemdkroon	Knautia arvensis
	> 50%	wilde peen	Daucus carota
	> 50%	muizenoor	Pilosella officinarum
	> 50%	gewone agrimonie	Agrimonia eupatoria
	> 50%	gewone vleugeltjesbloem	Polygala vulgaris
	> 50%	rood zwenkgras	Festuca rubra
	> 50%	smal fakkelgras	Koeleria macrantha
	> 40%	goudhaver	Trisetum flavescens
	> 40%	grasklokje	Campanula rotundifolia
	> 40%	knolboterbloem	Ranunculus bulbosus
	> 40%	voorjaarszegge	Caerx caryophyllea
	> 40%	aarddistel	Cirsium acaule
	> 30%	veldbeemdgras	Poa pratensis
	> 30%	kruipend stalkruid	Ononis spinosa subsp. repens
	> 30%	sint-janskruid	Hypericum perforatum
	> 30%	vogelwikke	Vicia cracca
	> 30%	schapengras	Festuca ovina subsp. vulgaris
	> 20%	kropaar	Dactylis glomerata
	> 20%	stijve ogentroost	Euphrasia stricta
	> 20%	echt bitterkruid	Picris hieracioides
	> 20%	kleine ratelaar	Rhinanthus minor
	> 20%	voorjaarsganzerik	Potentilla tabernaemontani
	> 20%	gewone zandmuur	Arenaria serpyllifolia
	> 20%	wondklaver	Anthyllis vulneraria
	> 20%	kattendoorn	Ononis spinosa subsp. spinosa
	> 20%	gewone brunel	Prunella vulgaris
	> 20%	geel walstro	Galium verum
	> 10%	rode klaver	Trifolium pratense

Moslaag

Kentaxon	Presentie	Triviale naam	Botanische naam
kV	> 20%	kammos	Ctenidium molluscum
kV	> 20%	kalkgoudmos	Campyliadelphus chrysophyllus
kV	> 20%	kalkvedermos	Fissidens dubius
kK	< 10%	sparrenmos	Thuidium abietinum
	> 20%	kleivedermos	Fissidens taxifolius
	> 20%	groot laddermos	Pseudoscleropodium purum
	> 20%	gewoon puntmos	Calliergonella cuspidata
	> 20%	smaragdmos	Homalothecium lutescens

Bedreiging en bescherming

Kalkgraslanden zijn niet afhankelijk van grondwater, waardoor verdroging of waterverontreiniging geen gevaar vormen.

Ze zijn ontstaan ten gevolge van menselijke ingrepen en voor hun voortbestaan daar ook van afhankelijk; beweiding met schapen of hooilandbeheer zijn noodzakelijk om te vermijden dat het grasland terug verbost.