Dywizjon został sformowany na podstawie rozkazu Ministra Spraw Wojskowych L.5541/Org.tj.38 z 2 grudnia 1938 roku poprzez wydzielenie baterii armat 105 mm i baterii haubic 155 mm ze składu 8 pułku artylerii ciężkiej z Torunia i przeniesienie do koszar przy placu ćwiczeń w Grupie[1]. Dywizjon osiągnął zdolność bojową w maju 1939 roku. Był organiczną jednostką artylerii 16 Pomorskiej Dywizji Piechoty. W marcu 1939 stacjonował w Grudziądzu[2]
16 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
16 dywizjon artylerii ciężkiej po zmobilizowaniu w Grupie przez 16 pułk artylerii lekkiej w dniach 24-26 sierpnia w ramach mobilizacji alarmowej w grupie żółtej, w następnych dniach wykonał marsz zajmując 30 sierpnia rejon na południe od Gruty z zadaniem wsparcia odcinka „Gruta”. Dywizjon składał się z dwóch baterii po trzy działony. Pierwsza bateria była uzbrojona w trzy 105 mm armaty wz. 1913, natomiast druga bateria w trzy 155 mm haubice wz. 1917[3].
Sformowany z nadwyżek żołnierzy rezerwy, koni i sprzętu taborowego i pozostałego wyposażenia pozostałych po zmobilizowaniu rzutu bojowego 16 dac. Oddział składał się z 4 oficerów rezerwy, ok. 160 podoficerów i szeregowych rezerwy, 39 koni i 11 wozów z poboru w złym stanie. Dowódcą oddziału mianowano ppor. rez. Feliksa Gaworzewskiego. Nocą 26/27 sierpnia 1939 roku OZN 16 dac załadowano na transport kolejowy wraz ze sprzętem kwaterunkowym, oddział został przewieziony do Skierniewic, gdzie po wyładowaniu kwaterował w pobliskiej wsi Maków-Podnarce. Nocą 3/4 września na rozkaz przełożonych pomaszerował marszem pieszym do Warszawy wraz z OZN 16 pal docierając na miejsce nocą 7/8 września. Z Warszawy poprzez Siedlce oddział nadwyżek dotarł 13 września do Brześcia nad Bugiem. Z uwagi na brak broni w nadwyżkach dywizjonu, nie wszedł on w skład garnizonu brzeskiego, został skierowany do Kobrynia, a dalej przez Ratno do Kowla. 20 września w okolicach Kowla ustalono, że zgrupowanie WP w Kowlu zostało zdemobilizowane, a w mieście są oddziały sowieckie zawrócono do Ratna, a następnie do Małoryty. W Małorycie oddział wszedł w skład Zgrupowania „Brzoza” pod dowództwem płk. Brzozy-Brzeziny. Dozbrojenie nastąpiło podczas marszu, bronią porzuconą. OZN 16 dac skapitulował 6 października wraz z SGO „Polesie” w Woli Gułowskiej[4].
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[5].
Lech Piotr Buderawski: Sprawozdanie z Kampanii wrześniowej r. 1939. [w:] B.I.32g [on-line]. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, 1945-11-23. [dostęp 2024-06-14].
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914 - 1939. Londyn: 1975.
Jędrzej Korbal: Armata 105 mm wz.13 i wz.29. Wielki Leksykon Uzbrojenia wydanie specjalne tom 5/2021. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2021. ISBN 978-83-8164-501-0.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz. 4 Dywizja „Brzoza”. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, 2015. ISBN 978-83-64475-25-2.
