W niektórych opracowaniach z początku XXI w. jako data wprowadzenia do obiegu pięciogroszówki podawany jest 31 maja 1924 r[4], czyli dzień wejścia w życie rozporządzenia o ustaleniu wzorów monet (Dz.U. z 1924 r. nr 45, poz. 476)[5].
W centralnym punkcie umieszczono godło – stylizowanego orła w koronie, powyżej rok bicia, dookoła napis „RZECZPOSPOLITA POLSKA” oraz inicjały WJ projektanta. Na monetach z 1923 nie ma znaku mennicy, na późniejszych umieszczono go pod łapą orła. Był to herb Kościesza – znak Mennicy Państwowej w Warszawie[4].
Rewers
Na tej stronie monety znajdują się cyfra „5" z ozdobnikami z lewej i prawej strony oraz napis „GROSZY”[4].
Nakład
Monetę bito z datą 1923 w mosiądzu, a w pozostałych latach w brązie, na krążku o średnicy 20 mm, masie 3 gramów, z rantem gładkim, według projektu Wojciecha Jastrzębowskiego, w mennicy w Warszawie. Nakłady monety w poszczególnych latach przedstawiały się następująco[7]:
5 groszy wzór 1923
Lp.
Rocznik
Metal
Znak mennicy
Nakład (sztuk)
Zdjęcie
Uwagi
1
1923
mosiądz
32 150 0001
istnieje pięć odmian stempla rewersu (cechy dystynktywne to – stykanie się bądź nie par liter R i O oraz O i S, dotykanie bądź nie końca liścia do litery Y)[8] oraz dwie odmiany awersu (cechy dystynktywne to – wielkość oczka cyfry 9, szeroka bądź wąska podstawa cyfry 2)[9]
1 – nakład wg sprawozdania mennicy wybity w roku 1924; w katalogach popularnych podawany jest nakład 32 000 000 2 – z czego wg sprawozdania mennicy w roku 1925 wybito 44 883 430, w 1926 – 93 415, a w 1927 – 7 020 000 sztuk; w katalogach popularnych dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 45 500 000 sztuk, czyli nie uwzględniono pięciogroszówek z datą roczną 1925 wybitych w latach 1926 i 1927 3 – z czego wg sprawozdania mennicy w roku 1928 wybito 8 995 000, a w 1929 – 8 715 091 sztuk; w katalogach popularnych dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 8 900 000 sztuk, czyli nie uwzględniono pięciogroszówek z datą roczną 1928 wybitych w 1929 roku 4 – nakład wg sprawozdania mennicy; w katalogach popularnych podawany jest nakład 14 200 000 sztuk 5 – z czego wg sprawozdania mennicy w roku 1931 wybito 1 500 000, a w 1932 – 570 000 sztuk; w katalogach popularnych dla tego rocznika podawany jest jedynie nakład 1 500 000 sztuk, czyli nie uwzględniono pięciogroszówek z datą roczną 1931 wybitych w 1932 roku 6 – nakład wg sprawozdania mennicy; w katalogach popularnych podawany jest nakład 4 660 000 sztuk – błędna liczba publikowana w popularnych katalogach (Kamiński, Parchimowicz, Fischer) pojawiła się najprawdopodobniej w wyniku błędu drukarskiego w latach 60. albo 70. XX w. i jest powielana w corocznych zestawieniach cennikowych wydawanych w pierwszej połowie XXI w. 7 – wielkość emisji z datą roczną 1939 jest orientacyjna
Opis
Z formalnego punktu widzenia pięciogroszówka nigdy nie została wycofana z obiegu żadnym aktem prawnym w okresie Generalnego Gubernatorstwa[7]. Dekret PKWN z 24 sierpnia 1944 r. pozostawiał monety groszowe w obiegu aż do reformy walutowej z 30 października 1950 r. Po tej dacie dopuszczone zostały do obiegu wyłącznie monety emitowane przez Narodowy Bank Polski[7].
W informacjach prasowych z 1924 r. podawany jest dzień 7 kwietnia 1924 r. jako data uruchomienia automatów menniczych, na których jako pierwszą bito w mosiądzu właśnie 5 groszówka z datą roczną 1923. Jak podkreślano w publikowanych artykułach, była to pierwsza moneta wyprodukowana w mennicy warszawskiej od jej zamknięcia w 1867 r. Początkowo z maszyn schodziło dziennie 36 000, w maju 150 000, a w sierpniu 250 000 sztuk[12].
Z końcem 1924 r. w Mennicy Państwowej zabrakło krążków mosiężnych. Po zamówieniu, a następnie dostarczeniu przez firmy zewnętrzne odpowiedników wykonanych z brązu, spełniających wymagania określone w rozporządzeniu ministra skarbu, jeszcze w roku 1924 wybito pierwsze pięciogroszówki z datą roczną 1925[13].
Moneta 5 groszy 1923 brąz jeszcze w latach osiemdziesiątych XX w. była uznawana przez niektóre katalogi jako moneta obiegowa, wybita w nakładzie 350 sztuk[14]. Z biegiem czasu z rozdziału o monetach obiegowych trafiła do monet próbnych[15]. Jednak niektórzy autorzy stawiają tezę, że nie jest ani monetą obiegową, ani monetą próbną[7]. W ich opinii ciemnobrązowe egzemplarze 5 groszy 1923 sprzedawane na rynku to tylko efekt spatynowania monet mosiężnych lub wynik pracy fałszerzy[7].
Najrzadszy rocznik 1934 jest często fałszowany, zazwyczaj poprzez wklejenie ostatniej cyfry roku na monetach z późniejszych lat[7].
W drugiej połowie lat 30. XX w. relatywnie duże emisje pięciogroszówek, podobnie jak 1- oraz 2-groszówek, wiązały się z chłonnością rynku na monety zdawkowe w tym okresie – prawie zupełnie nie wracały one do kas państwowych[16].
Cynkowa 5-groszówka bita w okresie GG
Moneta miała identyczną średnicę jak dwudziestogroszówka 1923[17]. Zasadniczą różnicą pomiędzy tymi dwoma nominałami, poza szczegółami rysunku rewersu, był kolor wykorzystanego metalu – „srebrzysty” bądź „czerwonawy”. W okresie Generalnego Gubernatorstwa, kiedy podjęto decyzje o biciu uzupełniającym w cynku między innymi 20- a później 5-groszówek, obawiano się problemów z codziennym rozróżnianiem ich w obiegu. Z tego powodu 5-groszówki z datą roczną 1939 bite w latach 1943–1944 miały średnicę zmniejszoną o 20% – do 16 mm oraz centralny 4-milimetrowy otwór[18].
Wersje próbne
Próbne 5 groszy 1923 z napisem na rancie
Próbne 5 groszy 1923 – 12 IV 1924
5 groszy 1929 Zjazd w Poznaniu
Istnieją próbne wersje tej monety, bez napisu PRÓBA, z datami rocznymi[4]:
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 105, ISBN 83-912223-4-9.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 83, ISBN 83-912223-4-9.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 259–260, ISBN 83-912223-4-9.
↑ abcdefJanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety polskie, wyd. II, Szczecin: Nefryt, 2003, s. 156,165,166.
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety Rzeczypospolitej polskiej 1919–1939, wyd. pierwsze, Szczecin: Nefryt, 2010, s. 24, ISBN 978-83-87355-65-4.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 81–105, ISBN 83-912223-4-9.
↑ abcdefJerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, 2008. Brak numerów stron w książce
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, wyd. 2, Szczecin: Nefryt, 2021, s. 76, ISBN 978-83-87355-97-5.
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety Rzeczypospolitej Polskiej 1919–1939, wyd. 2, Szczecin: Nefryt, 2021, s. 77, ISBN 978-83-87355-97-5.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 104–105, ISBN 83-912223-4-9.
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety polskie, wyd. II, Szczecin: Nefryt, 2003, s. 156, ISBN 83-87355-37-2.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 82, ISBN 83-912223-4-9.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 55, ISBN 83-912223-4-9.
↑CzesławC.KamińskiCzesławC., Ilustrowany katalog monet polskich 1916–1982, wyd. VI poprawione i uzupełnione, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1983, s. 16, ISBN 83-03-00041-1.
↑CzesławC.KamińskiCzesławC., Ilustrowany katalog monet polskich 1916–1987, wyd. VII zmienione i uzupełnione, Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, s. 19,135, ISBN 83-03-02641-0.
↑WładysławW.TerleckiWładysławW., Mennica Warszawska 1765–1965, Polskie Towarzystwo Archeologiczne, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, 1970, s. 191.
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety polskie, wyd. II, Szczecin: Nefryt, 2003, s. 156, ISBN 83-87355-37-2.
↑JerzyJ.ChałupskiJerzyJ., Specjalizowany katalog monet polskich XX i XXI w. część druga II Rzeczpospolita Generalne Gubernatorstwo 1918-1945, wyd. pierwsze, Sosnowiec 2008, s. 106–109, ISBN 83-912223-4-9.
↑JanuszJ.ParchimowiczJanuszJ., Monety Rzeczypospolitej polskiej 1919 – 1939, wyd. pierwsze, Szczecin: Nefryt, 2010, s. 84, ISBN 978-83-87355-65-4.
