|
Alfabet baszkirskiAlfabet baszkirski (baszk. башҡорт яҙыуы) – alfabet służący do zapisu języka baszkirskiego. Od czasu jego wprowadzenia kilkukrotnie zmieniano jego postać graficzną. Współczesne pismo baszkirskie opiera się na cyrylicy. W historii pisma baszkirskiego można wyróżnić trzy etapy:
HistoriaPoczątki Do połowy XIX w. językiem piśmiennictwa baszkirskiego był język turki i jego lokalna odmiana: język starotatarski. W języku turki napisano wiele dzieł literatury baszkirskiej, m.in. utwory XIX-wiecznych poetów A. Kargały, T. Jałsygułowa, Ch. Salichowa, G. Sokoroja, Akmułły, M. Umietbajewa i innych. Do zapisu turki wykorzystywano alfabet arabski. W literaturze powstałej w tamtych czasach można znaleźć wiele cech charakterystycznych dla mówionego języka baszkirskiego[1][2]. W 1869 r. Mirsalikh Bekczurin opublikował pierwszą baszkirską gramatykę pt. „Naczalnoje rukowodstwo k izuczeniju arabskogo, piersidskogo i tatarskogo jazykow s narieczijami bucharcew, baszkir, kirgizow i żytielej Turkiestana”. W tejże książce, napisanej w dialekcie południowym języka baszkirskiego przy wykorzystaniu pisma arabskiego, autor umieścił bajkę pt. „Батыр батша əкиəте”[3]. W latach 60. XIX w. misjonarz i pedagog N. I. Ilimskij w swojej pracy „Wstupitielnoje cztienije w kurs turiecko-tatarskogo jazyka” zaproponował zastosowanie cyrylicy do zapisu alfabetu baszkirskiego. Na podstawie tej pracy na przełomie XIX i XX w. opublikowano szereg projektów baszkirskich alfabetów[4]. Autorem pierwszego z nich, wydanego w 1892 r. w Orenburgu, był W. W. Katarinskij (przedruk w 1898 r. i 1906 r.). Alfabet zawarty w projekcie wspomnianego autora zawierał wszystkie litery ówczesnego alfabetu rosyjskiego (oprócz ё, й, ѳ, ѵ), a także dodatkowe litery ä, г̇, ҥ, ö, ӳ. W wydanym przez A. G. Biessonowa w 1907 r. w Kazaniu „Bukwarie dla baszkir” również uwzględniono litery alfabetu rosyjskiego (poza ё, й) oraz dodatkowe litery ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, ӱ. Jeszcze jedną propozycję alfabetu stworzył na przełomie XIX i XX w. N. F. Katanowy; dla oddania dźwięków języka baszkirskiego zaproponował on litery z umlautem (ӓ – /ә/, ӧ – /ө/, ӟ – /ҙ/, к̈ – /ҡ/, ӱ – /ү/ itd.). Ten alfabet pozostał jedynie w formie rękopisu[3]. W 1912 r. M. A. Kułajew wydał książkę pt. „Osnowy zwukopodrażanija i azbuka dla baszkir” (przedruk w 1919 r.), w której wykorzystał zapis cyrylicą. Na potrzeby oznaczenia dźwięków języka baszkirskiego stworzył własne litery[5]. Ostatecznie żaden z opisanych projektów nie znalazł szerszego uznania[6]. Pismo arabskieW lipcu 1921 r. na Drugim ogólnobaszkirskim kongresie sowietów postanowiono podjąć działania mające na celu stworzenie alfabetu dla języka baszkirskiego jako języka państwowego Baszkirskiej ASRR. W grudniu 1922 r. w Akademickim centrum Ludowego komisariatu edukacji Baszkirskiej ASRR powołano komisję celem opracowania alfabetu. Komisji przewodniczył Sajfi Ufały, a pozostałymi członkami byli G. Szonasi, S. Ramiew i inni. Podstawą nowego alfabetu był tatarski „alfabet średni” stworzony w oparciu o arabski, zaproponowany przez G. Ibragimowa w 1911 r. Komisja dostosowała ten alfabet do potrzeb baszkirskiej fonetyki: zrezygnowano z liter wykorzystywanych tylko w zapożyczeniach z języka arabskiego oraz zmodyfikowano pisownię samogłosek. Wprowadzono pisownię samogłosek na początku słowa ze znakiem diakrytycznym hamza (ﺀ). Nie uwzględniono rozróżnienia samogłosek przednich i tylnych w piśmie (przykładowo و oznaczało zarówno /у/, jak i /ү/; ۇ – /о/ i /ө/ itd.)[6]. Alfabet zawierał następujące litery: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب dla spółgłosek i ئ ي ۇ و ﻪ ا dla samogłosek. Na przełomie lat 1923–1924 alfabet ten został oficjalnie zatwierdzony. W marcu 1924 r. dokonano drobnych zmian dotyczących zapisu dźwięków /ы/ i /э/] na początku słowa. Alfabet oparty na arabskim obowiązywał do 1930 r.[5][6] Pismo łacińskie Równolegle z przyjęciem alfabetu arabskiego pojawiły się pomysły zakładające wprowadzenie pisma opartego na łacińskim. Po raz pierwszy kwestię latynizacji pisma baszkirskiego podniesiono w Centrum akademickim w czerwcu 1924 r., a już w październiku stworzono pierwszy projekt[6] (nieco wcześniej, w lipcu, tatarscy naukowcy zaproponowali wspólny zlatynizowany alfabet tatarsko-baszkirski[7]). Po tym projekcie powstało jeszcze kilka następnych. Zasugerowano użycie następujących liter dla oddania dźwięków: /h/ – h, /х/ – ħ, /ы/ – ȗ, ә, /ң/ – n̑, /ш/ – ŝ, /ҫ/ – t', /ый/ – î, /ж/ – ĵ, /w/ – ŭ, /җ/ – ĝ, j[5]. W czerwcu 1927 r. Komitet nowego alfabetu tureckiego zatwierdził wprowadzenie do użytku nowego alfabetu — janalifu. Po jego wprowadzeniu zmodyfikowano zlatynizowany alfabet baszkirski. 6 lipca 1930 r. Baszkirski centralny komitet wykonawczy Baszkirskiej ASRR oficjalnie przyjął ten alfabet; w tym samym roku wydano nowe zasady pisowni. Później wprowadzono niewielkie zmiany - w maju 1933 r. na konferencji Instytutu języka i literatury Baszkirów usunięto literę Çç, a w 1938 r. - digraf ьj. 3 marca 1939 roku pojawiły się nowe zasady pisowni języka baszkirskiego alfabetem łacińskim[6]. Po reformie w latach 1938—1939 baszkirski alfabet oparty na łacińskim miał następującą postać[6]:
Cyrylica W sierpniu 1938 r. biuro Regionalnego komitetu baszkirskiego KPZR podniosło kwestię przejścia z zapisu języka baszkirskiego alfabetem łacińskim na zapis cyrylicą. Rozpoczął się rozwój nowego systemu pisma. Największy spór budził zapis dźwięków /йы/, /йе/; /йа/, /йә/; /йо/ /йө/ – zasugerowano, aby oznaczać je odpowiednio literami е, я oraz ё. Ostatecznie wniosek ten został odrzucony. Kolejnym problemem był zapis specyficznych dźwięków języka baszkirskiego; poniżej przedstawiono kilka propozycji oraz ostateczną wersję[5].
23 listopada 1939 r. nowy alfabet został zatwierdzony przez Prezydium Rady Najwyższej Baszkirskiej ASRR, a w 1940 roku został wprowadzony do użytku. W 1950 roku wprowadzono literę Ё ё[6]. W 1981 r. wprowadzono nowe zasady ortografii, które wprowadziły nową zasadę pisowni litery Ю ю – od czasu zmiany zaczęła ona oznaczać wyłącznie dźwięk /йу/. Dźwięk /йү/, dotychczas oznaczany również literą Ю, zaczęto zapisywać przy pomocy liter йү[8]. Współczesny alfabetŹródło: [9]
Porównanie alfabetówPorównanie alfabetów baszkirskich[6][5]
Zobacz teżUwagiPrzypisy
|
