|
Alfabet komi
Alfabet komi – alfabet służący do zapisu języka komi. W czasie swojego istnienia kilka razy zmieniano jego formę graficzną. Współczesny alfabet komi oparty jest na cyrylicy. W jego historii można wyróżnić pięć etapów:
AnburPierwszy system pisma dla języka Komi został opracowany przez misjonarza Stefana z Permu około 1372–1375. Pismo powstał na potrzeby chrystianizacji terytorium Komi. Uważa się, że przy wyborze wyglądu liter Stefan z Permu kierował się zarówno alfabetem greckim, jak i cyrylickim. Pismo to zostało nazwane Anbur (od nazwy pierwszych dwóch liter alfabetu). Niekiedy określane jest ono także mianem języka staropermskiego lub starokomiackiego[1][2]. Do dziś zachowało się kilka ikon z napisami w anburze, a także szereg odręcznie pisanych wierszy w książkach. Całkowita objętość zachowanych, spójnych tekstów w anburze to 236 słów[3]. Wczesne pismo oparte na cyrylicy Od XVIII wieku teksty w języku komi publikowano w zapisie zarówno alfabetem łacińskim, jak i cyrylicą. Tak więc w drugim wydaniu książki Nicolaesa Witsena „Tataria północna i wschodnia”, wydanej w 1705 r., ukazało się tłumaczenie modlitwy „Ojcze nasz” na język komi, zapisane alfabetem łacińskim[4]. W latach 1787–1789 w książce Petera Simona Pallasa „Comparative Dictionary of All Languages and Adverbs” opublikowano około 200 słów w języku komi, zapisanych cyrylicą[5]. W 1808 roku pierwszą gramatykę języka komi-zyriańskiego opracował Filip Kozłow, student Wołogodzkiego Seminarium Teologicznego. Kozłow używał w niej alfabetu opartego na cyrylicy: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ж ж, З з, И и, І і, К к, Л л, М м, Н н, О о, Ӧ ӧ, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ч ч, Ӵ ӵ, Ш ш, ъ, Ы ы, ь, Ю ю, Я я. Ta gramatyka nie została jednak opublikowana[6]. W 1813 r. na podstawie tej pracy nauczyciel tego samego seminarium A. Flerow opublikował pierwszą drukowaną gramatykę komi – „Zyrianskaja grammatika, izdannaja ot gławnogo uprawlenija ucziliszcz”[7]. W latach 20. i 30. XIX wieku opublikowano całą serię gramatyk i słowników komi, w których zastosowano różne systemy zapisu – cyrylicę (Pawał Sawwaitow, Andreas Sjögren) i łacinkę (Matthias Castrén)[8]. W drugiej połowie XIX wieku na bazie wcześniej stworzonych gramatyk rozwinęły się dwa główne systemy zapisu języka komi. Tak więc w pracach Gieorgija Łytkina, oprócz standardowych rosyjskich liter, używano liter ӧ, j, ligatur ԫ, ꚉ, a palatalizację oznaczano za pomocą grawisu. U wielu innych autorów na miękkość spółgłosek wskazywano poprzez literę j[9]. Pod koniec XIX wieku zaczęto licznie wydawać elementarze w języku komi-zyriańskim i komi-permiackim. Elementarze wychodziły spod ręki różnych autorów, którzy wykorzystywali różne warianty alfabetu komi opartego na cyrylicy. Różnice między alfabetami komi z elementarzy z XIX i początku XX wieku w porównaniu ze współczesnym alfabetem:
Ze względu na brak standaryzowanego alfabetu oraz znikomość publikacji w języku komi (łącznie w latach 1813–1914 wydano ok. 60-70 książek i broszur w komi), alfabety te nie rozpowszechniły się wśród ludności komijęzycznej[10]. Alfabet Mołodcowa W 1918 r. użycie języka komi zaczęło się upowszechniać: wprowadzono nauczanie komi w szkołach, zaczęto drukować artykuły w języku komi w lokalnych gazetach itp. W tych warunkach zaistniała potrzeba stworzenia standaryzowanego alfabetu i norm ortograficznych[10]. W maju i czerwcu 1918 r. w Syktywkarze odbyło się spotkanie nauczycieli, na którym wystąpił Wasilij Mołodcow i zapoznał uczestników spotkania ze swoim projektem alfabetu dla języka komi. W sierpniu tego samego roku na spotkaniu nauczycieli w Ust'-Wymie zatwierdzono alfabet Mołodcowa[11]. Brak niezbędnych czcionek nie pozwolił na natychmiastowe rozpoczęcie drukowania publikacji w tym alfabecie, dlatego do 1920 r. stosowano zmodyfikowany alfabet rosyjski, opracowany przez Andrieja Cembiera[10]. Alfabet Mołodcowa był oparty na cyrylicy, ale miał kilka specyficznych liter oznaczających miękkie spółgłoski i afrykaty. Od 1921 r. rozpoczęto wydawanie książek zapisanych tym alfabetem[12]. Pismo po 1932 roku W 1924 roku profesor A.Gren zaproponował latynizację alfabetu komi. Według jego projektu alfabet miał zawierać następujące litery: A a, B b, D d, Dj dj, E e, G g, Zs zs, Dzs dzs, I i, J j, K k, L l, Lj lj, M m, N n, Nj nj, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Sj sj, Sch sch, Cs cs, Csj csj, T t, Tj tj, U u, V v, Y y, Z z, Zj zj, Dz dz[13]. Wówczas niewiele osób poparło projekt Grena, ale w tym czasie w ZSRR rozpoczął się proces latynizacji alfabetów. W 1929 r. na konferencji językowej przyjęto rezolucję o potrzebie przejścia na alfabet łaciński, korzystając z doświadczenia latynizacji alfabetów tureckich ludów ZSRR. We wrześniu 1930 r. Biuro Komitetu Regionalnego Komi Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego zdecydowało o zmianie systemu zapisu języka komi z cyrylicy na łacinkę. Sam alfabet został zatwierdzony w listopadzie 1931 r., po czym rozpoczęto wydawanie publikacji sporządzonych z wykorzystaniem nowego systemu zapisu[14][10]. Łaciński alfabet Komi stał się w istocie transliteracją alfabetu Mołodcowa – zachował ścisłą fonemiczność, oznaczenie miękkich spółgłosek poprzez dodanie „ogona” do litery, specjalne znaki dla afrykat. Tym samym zachowano zarówno zalety, jak i wady poprzedniego alfabetu[14]. Zmiana sytuacji politycznej w ZSRR w połowie lat 30. XX w. doprowadziła do porzucenia alfabetu łacińskiego komi na rzecz cyrylicy. Przywrócono alfabet Mołodcowa, ale w 1938 r. zastąpiono go nową wersją cyrylicy, znacznie bliższą ortografii rosyjskiej[14]. Dla języka komi-permiackiego w maju 1937 roku Okręgowa Komisja Alfabetyczna zatwierdziła alfabet zawierający wszystkie 33 litery alfabetu rosyjskiego oraz dodatkowe znaki Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӧ ӧ, Ӹ ӹ (autor projektu – W. Jakimow). W lipcu 1937 roku ta wersja alfabetu została poddana dyskusji w leningradzkim oddziale Instytutu Języka i Pisma, gdzie przeszła pewne zmiany – Ә ә, Җ җ, Ҙ ҙ, І і, Ӵ ӵ stały się dodatkowymi znakami dla 33 liter podstawowego alfabetu. Jednak kilka dni później, Centralny Instytut Języka i Pisma w Moskwie zalecił zastąpienie znaków Җ җ, Ҙ ҙ, Ӵ ӵ dwuznakami дж, дз, тш. W ostatecznej wersji alfabetu znak Ә ә został zastąpiony przez Ӧ ӧ[15]. Projekt alfabetu komi-permiackiego z 1937 roku Autorem projektu jest A.N. Zubow: А а, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ж ж, Ж̓ ж̓, З з, З̓ з̓, И и, Й й, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ы ы, Э э, Ю ю, Я я, Ь ь, Ё ё. Współczesny alfabetWspółczesny alfabet dla języków komi-zyriańskiego i komi-permiackiego został wprowadzony w 1938 roku. Zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego, a także znaki Ӧ ӧ i І і. Dwuznaki дж, дз и тш służą do oznaczenia afrykat. Litera I („twarde i”) jest używana po literach д, з, л, н, с, т w celu oznaczenia ich twardości (przed „normalną” i są one miękkie). Na miękkość spółgłosek wskazuje miękki znak po nich[16]. Współczesny alfabet komi:
Język komi-jaźwiński, przez dłuższy czas uważany za jeden z dialektów permskiego języka Komi, otrzymał własny alfabet dopiero na początku XXI wieku, kiedy opublikowano w nim pierwszy elementarz. Alfabet tego dialektu zawiera wszystkie litery alfabetu rosyjskiego, specyficzne znaki Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ i digrafy дж, дч, тш[17][18]. Późniejszy słownik rosyjsko-komi-jazwiński zawiera alfabet, który oprócz 33 rosyjskich liter zawiera І і, Ӧ ӧ, Ө ө, Ӱ ӱ. Jednocześnie afrykaty oznaczane są kombinacjami liter дз, дж, тш i litery ч[19]. Publikacje w dialekcie iżemskim języka komi korzystają ze standardowego alfabetu komi[20]. Tabela porównawcza alfabetów komi
Przypisy
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
