Cmentarz turecki w Marsie

Turecki cmentarz wojskowy

Iċ-Ċimiterju tat-Torok

Turecki cmentarz wojskowy w 2017
Państwo	Malta
Miejscowość	Marsa
Typ cmentarza	cywilno-wojskowy
Wyznanie	Islam
Data otwarcia	1874
Zarządca	Rząd Turcji
Architekt	Emanuele Luigi Galizia
Położenie na mapie Malty Turecki cmentarz wojskowy
Położenie na mapie Morza Śródziemnego Turecki cmentarz wojskowy
35°52′24″N 14°29′38″E/35,873333 14,493889
Multimedia w Wikimedia Commons

Turecki cmentarz wojskowy (malt. Iċ-Ċimiterju tat-Torok; tur. Türk Şehitliği), znany również jako Osmański cmentarz wojskowy (tur. Osmanli Şehitliği) – cmentarz w Marsie na Malcie. Został zbudowany w latach 1873–1874 na zlecenie osmańskiego sułtana Abdülaziza w celu zastąpienia wcześniejszego cmentarza muzułmańskiego. Cmentarz został zaprojektowany przez maltańskiego architekta Emanuele’a Luigiego Galizię i zbudowany w egzotycznym stylu orientalistycznym. Cmentarz utrzymuje rząd turecki. Pierwotnie cmentarz był określany jako Mahomedan Cemetery (!), na przykład w dokumentach, a także w Turcji jako Martyrs’ Cemetery (Cmentarz Męczenników), na przykład na historycznym obrazie^[1].

Od XVI wieku wiele muzułmańskich cmentarzy znajdowało się w różnych miejscach wokół Marsy^[2]. Na cmentarzu w il-Menqa znajdowały groby żołnierzy osmańskich zabitych w Wielkim Oblężeniu Malty w 1565, a także niewolników, którzy zmarli na Malcie^[3][4]. Cmentarz ten został zastąpiony w 1675, po zbudowaniu Floriana Lines^[5] innym, w pobliżu Spencer Hill („Via della Croce”)^[6]. Uważa się, że ludzkie szczątki pochodzące z jednego z tych cmentarzy odkryto podczas robót drogowych w 2012^[5][7]. XVII-wieczny cmentarz musiał zostać przeniesiony w 1865, aby zrobić miejsce dla planowanych robót drogowych^[8], z jednym nagrobkiem z 1817 zachowanym w Muzeum Archeologicznym w Valletcie^[9]. Pozostałości cmentarza wraz z fundamentami meczetu oraz pozostałości z jeszcze starszego okresu rzymskiego znajdują się w Marsie, 13 Triq Dicembru^[10].

W 1871 na nową lokalizację wybrano kawałek terenu w rejonie Marsy – „Ta’ Sammat”^[8]. Nowy cmentarz powstał na zamówienie sułtana osmańskiego Abdülaziza, i został zbudowany w latach 1873–1874^[11][12]. Budowa trwała ponad sześć miesięcy^[13]. Cmentarz został zaprojektowany przez maltańskiego architekta Emanuele’a Luigiego Galizię, który był projektantem wielu innych budynków w różnych kontrastujących stylach^[14][15], łącznie z różnowyznaniowym cmentarzem Ta’ Braxia i katolickim cmentarzem Addolorata^[2][16]. Wykonanie i odbiór tego ostatniego były istotne dla wybrania Galizii na architekta tureckiego cmentarza wojskowego^[17]. Projekt tego ostatniego był wówczas wyjątkowy w architekturze maltańskiej^[18]. Za tę pracę Galizia otrzymał od osmańskiego sułtana order Medżydów^[8], i tym samym został mianowany Rycerzem tego orderu^[19]. Pod koniec XIX wieku cmentarz stał się sam w sobie punktem orientacyjnym ze względu na swoją malowniczą architekturę^[20]. Na przełomie XIX i XX wieku wprowadzono w celach sanitarnych obowiązek uzyskiwania zezwolenia Departamentu Zdrowia na każdy pochówek na cmentarzu^[21].

Ze względu na brak meczetu w tym czasie, do czasu budowy meczetu w Paoli cmentarz był zwykle używany do piątkowych modlitw^[1][22]. Mały meczet na cmentarzu miał służyć do modlitw podczas okazjonalnych ceremonii pogrzebowych^[23], ale budynek i dziedziniec cmentarza były często używane jako jedyne publiczne miejsce modlitwy dla muzułmanów aż do wczesnych lat siedemdziesiątych XX wieku^[22]. Meczet o odpowiedniej wielkości został zaprojektowany przez architekta Galizię, ale projekt został porzucony. Plany dostępne w tureckich archiwach w Stambule są zatytułowane „Progetto di una moschea – Cimitero Musulmano” (Projekt meczetu – cmentarz muzułmański). Możliwym powodem wstrzymania projektu była sytuacja gospodarcza i upadek polityczny Imperium Osmańskiego^[24]. Miejsce stało się ostatecznie za małe dla rosnącej społeczności muzułmańskiej^[25].

W bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza tureckiego powstał w 1879 cmentarz żydowski. Zaprojektował go angielski architekt Webster Paulson w stylu neoklasyczny. Wicegubernator sir Harry Luke, być może nieświadomy tego, że Turcy nie są Arabami, później stwierdził, że obszar ten jest jedynym miejscem na świecie, gdzie Arabowie i Żydzi leżą w pokoju^[26].

Ciała 23 marokańskich pasażerów wydobytych z SS „Sardinia” w 1908 zostały pochowane na tureckim cmentarzu wojskowym^[27]. Pasażerowie byli w drodze do Mekki na pielgrzymkę Hadżdż, kiedy statek stanął w płomieniach, które zabiły co najmniej 118 osób^[27]. Podczas I wojny światowej na cmentarzu zostali pochowani niektórzy tureccy jeńcy wojenni, zmarli na Malcie^[28]. Cmentarz był odnawiany od marca 1919 do października 1920, kiedy to również postawiono pomnik upamiętniający jeńców wojennych zmarłych podczas I wojny światowej na Malcie, oraz zbudowano wspaniałą fontannę^[1]. Projekt wykonał osmański oficer Kuşcubaşı Eşref Bey^[29]. Na cmentarzu znajdują się również groby muzułmańskich żołnierzy z krajów Wspólnoty Narodów (siedem z pierwszej i cztery z II wojny światowej), a także piętnastu żołnierzy francuskich^[30]. Groby wojenne Wspólnoty i Francji są pod opieką Komisji Grobów Wojennych Wspólnoty Narodów^[30].

Cmentarz ewidentnie nie był konserwowany, a jego niszczenie zaobserwowano na początku 2002^[31]. Później popadł w ruinę po tym, jak w 2006 nowy muzułmański cmentarz został otwarty w pobliżu meczetu Mariam Al-Batool w Paoli^[32]. Pogorszenie nastąpiło, ponieważ obszar jest podatny na zalewanie wodami opadowymi, z powodu zanieczyszczenia, ponieważ teren znajduje się w pobliżu głównych dróg i z powodu czynników naturalnych, takich jak np. uderzenia pioruna, które uszkodziło niektóre detale architektoniczne^[11]. Dalsze szkody zostały spowodowane przez wypadki samochodowe^[33]. Rozpoczęta w 2015 odnowa cmentarza^[34] jest sponsorowana przez rząd turecki^[35].

W lipcu 2016 złożony został wniosek dotyczący planowanej obok cmentarza stacji paliw i, gdyby zapadła korzystna decyzja, mógł to być „pochówek” samej architektury cmentarza^[36][37]. Zgłoszeniu, które przedstawiła firma Cassar Fuel, sprzeciwił się rząd turecki i kilka maltańskich podmiotów^[38]. W sierpniu 2019 do organu planistycznego wpłynął kolejny wniosek o zagospodarowanie terenu w tym samym miejscu, dotyczący garażu przemysłowego, który to wniosek spotkał się ze sprzeciwem Rady Lokalnej Marsy i przedstawicieli rządu tureckiego^[39][40][41]. W listopadzie 2019 wnioskodawca wycofał proponowaną ofertę^[42]. Fondazzjoni Wirt Artna zasugerowała, aby całkowicie oczyścić pobliski zrujnowany budynek, i zamiast nowej działalności komercyjnej obszar ten można przekształcić w zagospodarowaną otwartą przestrzeń, tak jak początkowo było planowane^[43].

Obecnie cmentarz podlega władzom tureckim^[32] i jest wpisany na listę zabytków klasy 1^[44]. Zazwyczaj jest niedostępny dla publiczności i trzeba najpierw skontaktować się z ambasadą Turcji, aby umówić się na wizytę^[30]. W 2012 cmentarz odwiedził turecki minister rolnictwa i gospodarki leśnej Mehmet Mehdi Eker^[45], zaś w 2017 – premier Binali Yıldırım^[28].

Turecki cmentarz wojskowy został zaprojektowany w ekstrawaganckim, eklektycznym i egzotycznym stylu związanym z orientalizmem i romantyzmem^[46]. Royal Pavilion w Brighton, autorstwa Johna Nasha prawdopodobnie służył Galizii jako źródło inspiracji^[8]. Pisarz i artysta Terrance Mikail Patrick Duggan nazwał cmentarz „osmańskim Tadż Mahal” i określił go jako najmniej znany, a z pewnością dziś najważniejszy zachowany budynek osmański z XIX wieku, który powstał poza granicami sułtanatu osmańskiego^[11].

Cmentarz jest zbudowany z maltańskiego wapienia, a niektóre elementy kamieniarskie zawierają misternie rzeźbione wzory geometryczne^[8]. Ma prostokątny plan, a otoczony murem dziedziniec zawiera w sobie strukturę podobną do minaretu^[8]. Wejście prowadzi przez centralną budowlę z kopuła w kształcie cebuli i cztery minarety^[8]. Wszystkie minarety są zwieńczona proporcjonalnymi kopułami wapiennymi^[47].

Bez wyjątku wszyscy pochowani na cmentarzu mają być przed śmiercią uznani za wyznawców islamu^[48]. Znaczniki grobów na cmentarzu są zorientowane tak, że są skierowane w stronę Mekki^[8]. XIX-wieczne i wczesne XX-wieczne grobowce są opatrzone starą turecką inskrypcją wykonaną arabską kaligrafią^[49]. Osoby pochowane na cmentarzu pochodzą z różnych krajów, w tym z Turcji, Algierii, Egiptu, Polinezji Francuskiej, Libii, Indii, Indonezji, Maroka, Mjanmy i Somalii^[1]. Podczas gdy sułtan osmański był muzułmaninem, jego doradcą, który zarządzał realizacją projektu był Żyd (Naoum Duhany Efeendy), zaś architektem rzymski katolik^[50]. Upamiętniający to marmur z francuskim napisem znajduje się na cmentarzu^[49].

Napis brzmi^[1]:

(co znaczy: Gdy zajdzie słońce i gwiazdy spadną, groby zapieczętowane śmiercią zostaną poruszone i z tego łoża prochu obudzone ze snu wyłonią się promienne dzieci wiary i modlitwy. / Czy Bóg nie jest wystarczająco potężny, aby ożywić zmarłych? / Wzniesiono w 1290 roku Hidżry za panowania Jego Cesarskiej Mości Abdula Aziza Chana, cesarza osmańskiego. / Naoum Duhany Efeendy – jego konsul generalny na Malcie. / E. L. Galizia – architekt)

Zdjęcie cmentarza pojawiło się na oficjalnej pocztówce maltańskiej^[51].

• Islam na Malcie(inne języki)