|
Czerwony Dwór (gmina Niemenczyn)
Czerwony Dwór (lit. Raudondvaris) – wieś na Litwie położona w rejonie wileńskim okręgu wileńskiego, 27 km na północny wschód od Wilna, nad niewielkim jeziorem Czerwonodworskim. HistoriaWłasnośćW średniowieczu tutejsze ziemie należały do majątku książęcego, później królewskiego, włości niemenczyńskiej. Z czasem znalazły się na terenie ciwuństwa wileńskiego. Z dokumentów z 1554 roku wynika, że istniał tu wtedy dwór i ziemia bojarów Tuszczułów (późniejsza wieś Tuszczewle później należała do Czerwonego Dworu). Prawdopodobnie z ciwuństwa wileńskiego wydzielono majątek, którego właścicielem na początku XVII wieku został Jan Dziewiałtowski. W 1646 roku Czerwony Dwór należał do małoletnich Dziewiałtowskich. W 1701 roku był już własnością Konstantego Jasienieckiego Woyny, podkomorzego brasławskiego, który przejął majątek po ojcu, Aleksandrze Wojnie, kasztelanie nowogródzkim. Żoną Konstantego była Marianna księżna Ogińska, która wychodziła za mąż trzy razy. Z czasem majątek przeszedł w ręce hetmana Michała Józefa Massalskiego, wnuka Marianny z jej małżeństwa z Michałem księciem Massalskim, który zmarł w 1677 roku. Do końca XVIII wieku Czerwony Dwór został w rękach rodziny Massalskich. W drugiej połowie XVIII wieku majątek należał do Ignacego Massalskiego, syna Michała Józefa, targowiczaninia, biskupa wileńskiego w latach 1762–1794[1][2][3]. Na przełomie XVIII i XIX wieku dobra te należały już do podpułkownika Ignacego i Salomei z Dziekońskich Parczewskich herbu Nałęcz. Ich dzieci: Róża (1799–1852), Aleksander (~1800–1860), Konstanty i ich przyrodni brat Antoni (1815–1897)[4] wspólnie odziedziczyli Czerwony Dwór po śmierci Ignacego. Po wybuchu powstania listopadowego Konstanty Parczewski zorganizował oddział partyzancki, którego liczebność wynosiła 200–1000 osób. W jego oddziałach partyzanckich przez krótki okres walczyła m.in. Emilia Plater. Po załamaniu się powstania na Litwie Parczewski musiał uchodzić do Francji. Na początku XX wieku majątek należał do Tomasza Parczewskiego (wnuka Antoniego, 1882–1932), po I wojnie światowej – do Ignacego Parczewskiego (ojca Tomasza), a przed 1939 rokiem – do Jana (1879–1956) i Andrzeja (1894–1978) Parczewskich, braci Tomasza[4].
Przynależność administracyjna
Historia folwarku i wsiCo najmniej od początku XIX wieku stała tu drewniana kaplica katolicka parafii niemenczyńskiej[6], wybudowana prawdopodobnie jeszcze za czasów biskupa Massalskiego. Już za jego czasów w majątku działały: browar, młyny, tartaki, wapiennik i cegielnia[2]. Spis inwentarzowy z 1778 roku tak przedstawia zabudowania gospodarcze folwarku:
.jpg)  Dzięki Parczewskim na początku XIX wieku dwór stał się jednym z najważniejszych kompleksów przemysłowych ówczesnej Litwy. Specjalizowano się w produkcji piwa, w tym portera[6] i piwa bawarskiego[7]. W dwudziestoleciu międzywojennym produkowano tu piwo na skalę przemysłową. Powstały spółki:
Po II wojnie światowej browar został przejęty przez przedsiębiorstwo piwowarskie z Wilna, a na terenie majątku działał kołchoz „Gulbinų”. Opodal wsi znajduje się tzw. Święta lub Luciańska Skała, duża skała zlepieńcowa nad brzegiem Wilii, koło wsi Luciany (lit. Liucionys). Niegdyś związana z kultem pogańskim, nawet po przyjęciu chrześcijaństwa okoliczna ludność zbierała się tu w celu składania ofiar (znaleziono sporo odłamków ceramiki, drobne monety), później zaczęto przy skale zostawiać nieduże drewniane krzyżyki itp. Obchodzono tu różne okoliczne święta. Wypływające spod skały źródełko według wierzeń ma uzdrawiającą moc. Skała ta należała do majątku Parczewskich, Aleksander Parczewski postawił w tym miejscu krzyż z figurą Jezusa, ze skarbonką u spodu. Skała ta stanowiła cel ulubionej przechadzki właściciela i jego rodziny[1]. Ruina pałacu  Zanim Parczewscy zbudowali tu swą nową siedzibę, w Czerwonym Dworze istniał już dobrze rozbudowany folwark, o czym świadczy spis inwentarzowy z 1778 roku:
Ów skromny, drewniany dwór stanowił najprawdopodobniej rezydencję Parczewskich w pierwszej połowie XIX wieku. Obok niego w 1800 roku wzniesiono murowaną, piętrową oficynę[2]. W połowie XIX wieku Aleksander Parczewski rozpoczął budowę okazałej rezydencji, zrealizowaną jedynie w części: powstał eklektyczny z przewagą cech neoklasycystycznych trzykondygnacyjny pałacyk, trzyosiowy na swych głównych elewacjach i dwuosiowy na bocznych, wzniesiony na rzucie prostokąta, z niskim parterem, wysokim pierwszym piętrem i niższym piętrem drugim. Kondygnację parterową i górne rozdzielał profilowany gzyms. Górne elewacje były ozdobione zdwojonymi pilastrami toskańskimi. Dom był przykryty wysokim, gładkim, gontowym, czterospadowym dachem, wspartym na kroksztynach, zwieńczonym białym centralnym kominem[5]. Po I wojnie światowej zaczęto dobudowywać skrzydła do tego korpusu, które zatracały szlachetny kształt oryginalnej budowli: z jednej strony powstało trójosiowe, dwukondygnacyjne skrzydło, po drugiej stronie – dobudowano również dwukondygnacyjną, założoną na planie półkola, werandę. Następnie na osi głównej dodano jeszcze jedno, dwuosiowe skrzydło, prostopadłe do głównej fasady, w którym znalazły się hol i klatka schodowa. Główne wejście poprzedzono niewielkim tarasem, okolonym murkami, na których stały rzeźby sfinksów. Nad najnowszym skrzydłem urządzono taras, otoczony żeliwną balustradą, wprawioną w murowane, kwadratowe cokoły. Ostatnim etapem przebudowy była zmiana kształtu dachu na dwuspadowy, z trójkątnymi szczytami po bokach[5]. Dom był otoczony przez park krajobrazowy[5], do dziś zachowały się jedynie pojedyncze stare drzewa[2]. W dawnym folwarku w dalszym ciągu funkcjonuje browar w ogromnym budynku z drugiej połowy XIX wieku, o złożonej bryle, składającej się z kilku wysokich, masywnych korpusów. Zachowały się również parterowe budynki dojrzewalni piwa i warsztatu produkcji beczek oraz wciąż używane mieszkalne czworaki. Pozostałe zabudowania są już tylko ruinami[2]. Majątek Czerwony Dwór został opisany w 4. tomie Dziejów rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej Romana Aftanazego[5]. Przypisy
Linki zewnętrzne |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.jpg)
