Graduał cysterski

Graduale cisterciense

Karta 1v z miniaturą
Oznaczenie	Rps 12496 IV
Data powstania	2. poł. XIII w. (?)
Język	łacina
Rozmiary	39×28 cm
Liczba kart	98
Miejsce przechowywania	Biblioteka Narodowa w Warszawie
Multimedia w Wikimedia Commons

Graduał cysterski (łac. Graduale Cisterciense) – średniowieczny graduał (księga liturgiczna), przechowywany w Bibliotece Narodowej.

Ten artykuł odnosi się do jednego rękopisu, natomiast należy mieć na uwadze, iż w ogólnym przypadku sformułowanie „graduał cysterski” oznacza jakikolwiek graduał w obrządku cysterskim^[1].

Miejsce i czas powstania manuskryptu nie są znane^[2]. Zapewne został spisany przed 1317, ponieważ w kalendarzu nie ma jeszcze uroczystości Bożego Ciała, ustanowionej ostatecznie w tym roku^[2]. Być może powstał w 2. połowie XIII wieku^[3]. Śpiewy o św. Jadwidze Śląskiej na kartach 1 i 82 sugerują, że rękopis mógł istnieć już w 1267, kiedy to miała miejsce kanonizacja Jadwigi^[2]. Możliwe jednak, że utwory te dodano w Polsce, zaś sam graduał powstał wcześniej za granicą^[2].

Od połowy XIX w. rękopis był przechowywany we Lwowie w Bibliotece Baworowskich^[2]. W czasie II wojny światowej znalazł się w zbiorach Ossolineum^[2]. Po 1945 trafił do Biblioteki Narodowej, gdzie oznaczony jest obecnie sygnaturą Rps 12496 IV^[2]. Dawniejsze jego sygnatury to: N.2.I.a/2, X.A.3, Baw. 2, BN akc. 9757^[4].

Graduał cysterski jest jednym z najstarszych zachowanych w Polsce graduałów^[2]. Dodatkową wartość stanowi znajdujący się w nim polski kalendarz liturgiczny oraz liczne zapisy obrazujące ewolucję śpiewów chorałowych^[2].

Cysterskie pochodzenie graduału sugeruje notacja muzyczna, lista Alleluia na niedziele i święta (przyjęta od około 1190 przez tzw. Codex normalis obowiązujący w skryptoriach tego zakonu), noty wstępne w Ordinarium Missae – in diebus quando laboramus, in diebus quando non laboramus – oraz umieszczenie w części De sanctis świętych z okresu Bożego Narodzenia^[2]. Możliwe, że manuskrypt związany był z cystersami na Śląsku^[4].

Manuskrypt składa się z 98 kart o wymiarach 39×28 cm, spisanych na pergaminie^[3][2]. Oprawa, składająca się z deski w skórze, pochodzi z epoki lub XVI wieku^[2][4].

Zawartość:

• De tempore – 112 formularzy na niedziele i święta całego roku liturgicznego^[2]
• De sanctis – 140 formularzy (98 oryginalnych i 42 dopisane później) na uroczystości ku czci świętych od Szczepana do Tomasza Apostoła^[2]
• Ordinarium missae – śpiewy mszalne Kyrie, Gloria, Sanctus, Agnus Dei i Credo^[2]
• późniejsze dopiski: Commune sanctorum, 6 sekwencji o Matce Bożej, oryginalne formularze mszy wotywnych (w intencji chorych i podróżujących, z prośbą o pogodę lub deszcz, a także za zmarłych)^[2]

W późniejszych dopiskach znajdują się polskie zwroty w rodzaju: „tu w starym”, „nie wazna”, „jako tu”^[2].

Iluminacja graduału, składająca się z 3 miniatur oraz kilkunastu inicjałów, jest dość bogata jak na tradycję cysterską^[2]. Głównymi motywami zdobniczymi są spiralnie zakręcone linie oraz stylizowane liście akantu^[2]. W palecie kolorów dominuje barwa czerwona^[2].

• Graduał cysterski w bibliotece Polona