Kapucynka brodata[4] (Sapajus libidinosus) – gatunekssakanaczelnego z podrodzinykapucynek (Cabinae) w obrębie rodzinypłaksowatych (Cebidae). Zamieszkuje tereny północnej i środkowej Brazylii – głównie suche lasy i sawanny dzielące rzeki Rio Araguaia i Rio Grande[5]. Wykazano, że zwierzę to potrafi wykorzystywać narzędzia w wielu sytuacjach. Używa kamieni do rozłupywania orzechów czy patyków do kopania[6][7][8][9]. Do niedawna kapucynki brodate były uważane za podrodzinę kapucynek czubatych, ale liczne badania i obserwacje skłoniły wielu do uznania jej za odrębny gatunek[10].
Zazwyczaj żyją w uspołecznionych stadach liczących od 6 do 20 osobników. Samice są terytorialne, obowiązuje między nimi hierarchia[11]. Osiągają one dojrzałość płciową w wieku około 5 lat i co mniej więcej 24 miesiące rodzą jedno młode.
Taksonomia
Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1823 roku niemiecki przyrodnikJohann Baptist von Spix, nadając mu nazwę Cebus libidinosus[1]. Miejsce typowe to rzeka Carinhanha, na północ od Minas Gerais, Brazylia[12][13]. Okazy typowe (syntypy) to: zamontowana skóra bez czaszki dorosłego osobnika (sygnatura ZSM 90) i zamontowana skóra z czaszką w środku dorosłego osobnika (sygnatura ZSM 28) ze zbiorów Zoologische Staatssammlung München[14].
Rodzina płaksowatych, z której się wywodzi, obejmuje zarówno kapucynki, jak i sajmiri. Dopiero od kilku dziesięcioleci S. libidinosus uważana za oddzielny gatunek od kapucynki czubatej[15][16]. Na początku XX wieku wyodrębniono z południowej populacji kapucynki brodatej jeszcze jeden gatunek, o nazwie Sapajus cay[10]. W zachodniej części Minas Gerais S. libidinosuskrzyżuje się z S. nigritus[17].
Różnią się tylko kilkoma cechami fizycznymi od kapucynek czubatych. Są to jaśniejsze włosy wokół ust i w dolnej części twarzy, tworzące „brodę”, od której pochodzi polska nazwa gatunkowa. Po osiągnięciu dojrzałości płciowej zyskują ciemne plamy na głowie, a na twarzy „baczki”. Drugą, bardziej widoczną różnicą jest pomarańczowe futro na szyi i żółto zabarwione na grzbiecie[5].
Poza tym, tak jak inne kapucynki mają grube i mocne ogony. Pozostała część ciała pokryta jest futrem w odcieniu brązowego – od jasnego do ciemnego. Ciemniejsze jest na ogonie, ramionach, nogach i głowie[5].
Przedstawiciele obu płci są zbliżonej długości ciała (bez ogona) wynoszącej 34–44 cm[21][22] – lecz znacznie różnią się ciężarem. Samce osiągają średnio 3,5 kg, a samice – około 2,1 kg[23] (przedział 1,3–4,8 kg)[21][22]. Długi ogon osiąga długość od 38 do 49 cm[21][22].
Rozmnażanie
Obserwowane w tym przypadku są ciekawe zachowanie godowe. Kiedy samica stwierdzi gotowość do spółkowania, podąża za samcem, próbując zwrócić na siebie uwagę. Może to robić na przykład rzucając kamieniami i patykami[24]. Samce z początku wykazują brak zainteresowania oraz agresję. Następuje zachowanie zwane touch and go (dotknąć i odejść). Samica szturcha samca i odbiega nim ten okaże gniew. Po pewnym czasie samiec okazuje zainteresowanie i następuje kopulacja[5][11].
Samice mają średnio raz na dwa lata jedno młode. Najpierw noszone jest na brzuchu, z czasem na plecach. Osobniki zaczynają w okolicy 24-ego miesiąca żerować samodzielnie i są powoli odzwyczajane od mleka[5].
Na wolności dożywają 25 lat. Znacznie dłużej żyją w niewoli[5].
Najbardziej charakterystyczna dla kapucynek brodatych jest umiejętność wykorzystywania narzędzi do wielu czynności. Były pierwszym gatunkiem naczelnych po człekokształtnych, u których udokumentowano to zachowanie. Wiadomo, że rozłupują orzechy przy użyciu dwóch kamieni[7] i stosują patyki przy kopaniu w ziemi[6] za pożywieniem, takim jak korzenie czy bulwy. Płoszą tak też swoje ofiary z ich kryjówek[25]. Wydaje się, że używają patyków też do wydłubywania oraz pozyskiwania miodu z pszczelich gniazd.
Wykazano, że kamienie służą im również w celach obronnych – do wydawania głośnych dźwięków, odstraszających drapieżniki[26]. Odgrywają one także interesującą rolę przy prokreacji (patrz: akapit Rozmnażanie)[24].
Z obserwacji wynika większa częstość używania akcesoriów przez samce niż samice. Badania wykazały zbliżony stopień ich stosowania przez pierwsze 10 miesięcy życia. Charakterystyka środowiska sprawia jednak, ze z czasem samice wykorzystują rzadziej patyki[27][28].
Kapucynki brodate używają narzędzi od trzech tysięcy lat[29]. Przez ten czas wykształciły się u nich właściwe w tym celu przystosowania mięśni przedramienia[30].
W środowisku naturalnym prowadzą dzienny tryb życia i spędzają większość czasu na przemieszczaniu się za pożywieniem. Wędrówki są konieczne z uwagi na suchość zasiedlonych obszarów. W efekcie długo przebywają na drzewach, chodząc na czterech kończynach. Używają tylko dwóch kończyn do chodzenia, kiedy stosują narzędzia[5].
Odżywianie
Ich dieta jest szeroka i należą do niej orzechy, owady, małe kręgowce, kwiaty i liście[31][20], z przewagą owoców[5].
↑Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 39. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Cebus libidinosus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2023-09-13].
↑N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Sapajus libidinosus (Spix, 1823). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-13]. (ang.).
↑Colin P Groves: Primate Taxonomy. Smithsonian Institution Press, 2001. Brak numerów stron w książce
↑G.R. Seamons. Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3rd edition). „Reference Reviews”. 20 (5), s. 41–42, 2006. DOI: 10.1108/09504120610673024. ISSN0950-4125.
↑JanineJ.Chalk-WilaytoJanineJ., Growing up tough: Comparing the effects of food toughness on juvenile feeding in Sapajus libidinosus and Trachypithecus phayrei crepusculus, „Journal of Human Evolution”, 98, 2016, s. 76–89, DOI: 10.1016/j.jhevol.2016.07.004, ISSN0047-2484, PMID: 27544691(ang.).
.jpg)
