Kolonia korony brytyjskiej

Kolonia korony brytyjskiej (ang. crown colony) lub, w XVII wieku kolonia królewska (ang. royal colony) − rodzaj administracji kolonialnej w angielskich terytoriach zamorskich, a następnie w imperium brytyjskim^[1][2].

Kolonie korony, czy też kolonie królewskie, były zarządzane przez gubernatora wyznaczanego przez monarchę. Do połowy XIX wieku władca mianował gubernatorów królewskich na wniosek ministerstwa kolonii^[3]. Pod nazwą „kolonii królewskiej”, pierwsza z tych, które miały stać się później koloniami korony, była od roku 1624 angielska Kolonia Wirginia (obecnie stan USA, Wirginia), kiedy to odwołany został edykt królewski przyznający ziemie w Ameryce Północnej osadniczo-handlowej Kompanii Wirginijskiej, a korona przejęła administrację w swoje ręce^[4].

Do połowy XIX wieku termin kolonia korony był używany przede wszystkim w odniesieniu do tych kolonii, które zostały pozyskane w wyniku konfliktów zbrojnych, jak na przykład Trynidad i Tobago^[5] czy Gujana Brytyjska, ale z biegiem czasu przyjęto nazywać tak wszystkie kolonie poza prezydencjami i prowincjami Indii Brytyjskich oraz takie nabytki terytorialne jak Górna Kanada, Dolna Kanada, Nowa Fundlandia, Kolumbia Brytyjska (dzisiejsze prowincje państwa o nazwie Kanada), Nowa Południowa Walia, Queensland, Australia Południowa, Tasmania, Wiktoria, Australia Zachodnia (dzisiejsze stany państwa o nazwie Australia) i Nowa Zelandia, które później uzyskały status dominiów^[6].

Termin był używany do roku 1981, kiedy to specjalną ustawą parlamentarną wszystkie istniejące jeszcze kolonie przemianowano na „dependencje”. Od 2002 roku noszą nazwę brytyjskich terytoriów zamorskich.

Obecne dependencje korony nigdy nie były traktowane jak kolonie; formą ich rządu jest monarchia konstytucyjna, a samorządowe władze wysp współdziałają z Wielką Brytanią na określonych płaszczyznach (chodzi przede wszystkim o obronność i politykę zagraniczną). Są to Wyspa Man i Wyspy Normandzkie.

Istniały trzy rodzaje kolonii korony (stan z 1918 roku) o różnym stopniu niezależności:

• kolonie z radami reprezentacyjnymi, jak Bermudy, Jamajka, Cejlon, Kolumbia Brytyjska i Fidżi, gdzie istniały jedna lub dwie izby legislacyjne, których członków mianowała korona, ale mogli być wybierani spośród mieszkańców,
• kolonie z ciałami doradczymi, jak Honduras Brytyjski, Sierra Leone, Grenada i Hongkong, gdzie wszyscy przedstawiciele legislatury pochodzili z nominacji, chociaż często wybierani z miejscowej społeczności. Należy dodać, że Hongkong stał się kolonią korony najpóźniej, z wybraną w roku 1995 radą reprezentantów,
• kolonie zarządzane bezpośrednio przez gubernatorów, jak Basutoland^[7], Gibraltar, Wyspa Świętej Heleny i Singapur − te były najmniej liczne, ale też posiadały najmniejszą autonomię.

Terytoria pozyskane przez zasiedlenie, podbój lub przyłączenie do korony brytyjskiej, albo też do krajów Wspólnoty Brytyjskiej.

Nazwa kolonii	od	do	Przyczyna zmiany statusu
Aden	1937	1967	1963 kolonia przekształciła się w stan Aden w Federacji Arabii Południowej, a od 1967 część Republiki Jemenu
Australia Południowa	1834	1901	Stan Związku Australijskiego od 1901
Australia Zachodnia	1829	1901	Stan Związku Australijskiego od 1901
Basuto	1884	1964	Protektorat brytyjski od 1964; niezależne państwo Lesotho od 1966
Beczuana	1885	1895	Część brytyjskiej Kolonii Przylądkowej od 1895; od 1966 niepodległe państwo Botswana
Bermudy	1684	1981	Brytyjska dependencja od 1981
Birma	1937	1948	Niepodległe państwo od 1948
Borneo Północne	1946	1963	Część Malezji od 1963 jako Sabah
Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego	1965	1981	Brytyjska dependencja od 1981
Brytyjskie Wyspy Dziewicze	1871	1981	Brytyjska dependencja od 1981
Cejlon	1815	1948	Niepodległe państwo Sri Lanka od 1972
Connecticut	1636	1776	Stan Connecticut w USA od 1776
Cypr	1914	1960	Niepodległe państwo Cypr od 1960
Delaware	1664	1776	Stan Delaware w USA od 1776
Dolna Kanada	1791	1841	Część zjednoczonej Prowincji Kanady od 1841
Falklandy	1841	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Floryda Wschodnia	1763	1783	Oddana Hiszpanii; później część stanu Floryda w USA
Floryda Zachodnia	1763	1783	Oddana Hiszpanii, później część stanu Floryda w USA
Georgia	1732	1776	Stan Georgia w USA od 1776
Gambia	1888	1965	Niepodległe państwo Gambia od 1965
Gibraltar	1713	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Górna Kanada	1791	1841	Część zjednoczonej Prowincji Kanady od 1841
Gujana Brytyjska	1831	1966	Niepodległa Gujana od 1966
Honduras Brytyjski	1884	1981	Niepodległe państwo Belize od 1981 (kolonia brytyjska nosiła nazwę Belize od 1973[8])
Hongkong	1841	1981	Dependencja brytyjska od 1981. Przekazany Chinom w 1997
Jamajka	1865	1962	Niepodległość od 1962
Kajmany	1962	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Karolina Północna	1729	1776	Stan Karolina Północna w USA od 1776
Karolina Południowa	1729	1776	Stan Karolina Południowa w USA od 1776
Kenia	1920	1963	Niepodległość od 1963
Kolonia Przylądkowa	1806	1910	Część Związku Południowej Afryki od 1910
Kolumbia Brytyjska	1866	1871	Część dominium Kanady od 1871
Labuan	1848	1906	Włączone do kolonii Straits Settlements w 1906
Malta	1813	1964	Niepodległe państwo od 1964
Maryland	1632	1776	Stan Maryland w USA od 1776
Massachusetts Bay	1692	1776	Stan Massachusetts w USA od 1776
Montserrat	1956	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Natal	1843	1910	Część Związku Południowej Afryki od 1910
New Hampshire	1692	1776	Stan New Hampshire w USA od 1776
New Jersey	1702	1776	Stan New Jersey w USA od 1776
Nowa Fundlandia	1854	1907	Dominium od 1907, część Kanady od 1949
Nowa Południowa Walia	1788	1901	Część Związku Australijskiego od 1901
Nowa Zelandia	1841	1907	Dominium brytyjskie od 1907
Nowy Jork	1691	1776	Stan Nowy Jork w USA od 1776
Pensylwania	1681	1776	Stan Pensylwania w USA od 1776
Pitcairn	1952	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Prowincja Kanady	1841	1867	Od 1867 dominium o nazwie Kanada
Quebec	1763	1791	Podzielony pomiędzy Górną i Dolną Kanadę oraz Terytoria Północno-Zachodnie
Queensland	1824	1901	Stan Związku Australijskiego od 1901
Rhode Island i Plantacje Providence	1706	1776	Stan Rhode Island w USA od 1776
Rodezja Południowa	1923	1980	De facto niepodległe państwo Rodezja (nieuznawane na arenie międzynarodowej) w latach 1965-1979, od 1980 niepodległe państo Zimbabwe
Saint Christopher-Nevis-Anguilla	1980	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Sarawak	1946	1963	Część Malezji od 1963
Sierra Leone	1808	1961	Niepodległe państwo od 1961
Singapur	1946	1963	Włączony do Malezji w 1963, niepodległe państwo od 1965
Straits Settlements	1867	1946	Rozwiązane w 1946 roku, poszczególne terytoria podzielone pomiędzy kolonię Singapuru, Borneo Północne i Związek Malajski
Święta Helena	1834	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Tasmania	1803	1901	Ziemia Van Diemena od 1803 do 1856; część Nowej Południowej Walii od 1803; stan Związku Australijskiego od 1901
Turks i Caicos	1962	1981	Dependencja brytyjska od 1981
Vancouver	1848	1866	Przyłączony do Kolumbii Brytyjskiej w 1866
Wiktoria	1851	1901	Stan Związku Australijskiego od 1901
Wirginia	1624	1776	Stan Wirginia w USA od 1776
Złote Wybrzeże	1821	1957	Niepodległe państwo Ghana od 1957

• kolonie brytyjskie
• Ministrowie kolonii Wielkiej Brytanii

• Edward Jenks: The Government of the British Empire. Little, Brown & Co, 1918. (ang.).
• James Olson: Historical Dictionary of the British Empire. Greenwood Publishing Group, 1996. ISBN 0-313-29366-X. (ang.).
• Andrew Porter: The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire. T. III. Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-924678-5. (ang.).