Powiat Jaroslau (niem. Landkreis Jaroslau, Kreishauptmannschaft Jaroslau, pol. powiat jarosławski) – jednostka administracyjna samorządu terytorialnego dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Funkcjonował od 12 grudnia 1939 do stycznia 1945. Siedziba władz powiatu oraz starostwa znajdowała się w Jaroslau (Jarosławiu).
Powiat miał bardzo wydłużony kształt, ciągnąc się od Rozwadowa po Przemyśl na długości około 120 km. Jego wschodnia granica biegła wzdłuż Sanu[1].
Historia
1939
Po wybuchu II wojny światowej obszary na zachód od Linii Mołotowa znalazły się pod okupacją niemiecką, w związku z czym rejon Jarosławia stał się obszarem przygranicznym z ZSRR.
Tak więc w 1941 roku Landkreis Jaroslau utracił cztery południowe gminy a w zamian zyskał cztery wschodnie (pod względem powierzchni saldo wyszło na plus)[14].
1943
1 października 1943 zmieniła się też znacznie zachodnia granica Landkreis Jaroslau w związku z utworzeniem na jego obszarze gminy Górno (największej pod względem powierzchni jednostki w dystrykcie krakowskim) dla potrzeb administracji poligonusił powietrznychLuftwaffe i jej zaplecza. Gminę Górno utworzono ze wschodniej części tzw. obszaru specjalnego Truppenübungsplatz Süd Dęba, jednego z największych wojskowych terenów szkoleniowych Wehrmachtu. W związku z tym, do Landkreis Jaroslau włączono[21]:
W związku z powyższym zmieniono także strukturę wewnętrzną powiatu na omawianym obszarze, zarówno w zakresie liczby jak i granic gmin. Wreszcie wysiedlono dużą ilość wsi, tworząc jednocześnie nowe wsie w dawnych przysiółkach położonych na obrzeżach gminy, zostawiając środek wyludniony dla potrzeb poligonu. Wysiedlono całą gminę Stany, części gmin Nisko (Nowosielec) i Rudnik (Kończyce) oraz prawie całą gminę Jeżowe: pozostawiono przy niej tylko Jeżowe, a Groble i Sibigi włączono do gminy Górno. Do gminy Górno włączono takze części miasta Niska (Barce, Podwolina, Warchoły), gminy Nisko (Chyły) i gminy Kamień (Krzywdy). Wreszcie część gminy Kamień (gromadę Łętownia) włączono do gminy Jelna, którą przekształcono w gminę Wola Zarczycka[3].
1944–1945
Po zajęciu prawobrzeżnych terenów Landkreis Jaroslau przez Armię Czerwoną 23 lipca 1944, zostały one włączone ponownie do ZSRR, gdzie reaktywowano (m.in.) rejony sieniawski, laszkowski i przemyski). Zajęcie lewobrzeżnych terenów Landkreis Przemysl przez ZSRR spowodowało ich ponowne włączenie do Landkreis Jaroslau – dotychczasowe gminy Dubiecko i Krzywcza (właściwie ich lewobrzeżnych części) oraz reaktywowane gminy Kuńkowce oraz gminę Żurawica (ta ostania w miejsce gminy Wyszatyce). Przyczyną tego był ponowny podział Przemyśla na Sanie co spowodowało rozpad Wielkiego Przemyśla, przez co wszystkie wsie włączone do niego w 1941 roku zostały ponownie z niego wyłączone[22]. Małkowice, dotychczas w gminie Wyszatyce, powróciły do gminy Orzechowce. 1 stycznia 1945 Landkreis Jaroslau podzielony był na 34 gminy[2].
Tabela przedstawia podział administracyjny Landkreis Jaroslau według stanu z 1 marca 1943. Tabela jest uszeregowana alfabetycznie według gmin w Landkreis Jaroslau (pierwsza kolumna)[32], lecz jest sortowalna, przez co można także uzyskać dane o przynależności poszczególnych miejscowości/gromad tych gmin (kolumna druga) do polskich gmin i powiatów przedwojennych (kolumny 3 i 4)[33] oraz do rejonów radzieckich w latach 1939–1941 (kolumna 5)[24].
Kuryswą oznaczono nowe gminy utworzone w 1941 roku przez władze hitlerowskie; normalnym tekstem opisano gminy istniejące także w II Rzeczypospolitej. Miasta oznaczono zapisem "(m)" po nazwie jednostki.
Bez kolorowego tła oznczono jednostki pozostające w granicach Landkreis Jaroslau przez cały czas jego funkcjonowania. Kolorem różowym oznaczono jednostki, które funkcjonowały w ramach powiatu tylko na początku, lecz po pewnym czasie zostały od niego odłączone (niektóre z nich powróciły jednak do niego w 1944 roku). Kolorem zielonym oznaczono jednostki, które do powiatu przyłączono później.
Podział administracyjny w 1943 roku na tle zmian administracyjnych
↑Z fragmentem przedwojennej gminy Popowice, stanowiącym niewielką część gromady Przekopana, położoną na północnym brzegu Sanu.
↑Gminę tę reaktywowano na prawym brzegu Sanu (dotychczas w ZSRR). Jedynie Krasice (przed wojną także w gminie Olszany) były położone na lewm brzegu Sanu i przez to znajdowały się w latach 1939-41 w Generalnym Gubernatorstwie, gdzie włączono je do gminy Kuńkowce.
↑Gemeindekarte des Generalgouvernements für die besten polnischen Gebiete.
↑Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der Summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am 1. März 1943.
↑Gemeindekarte der Republik Polen: Administrative Einteilung nach dem Stande vom 1.4.1938.
↑W latach 1941-44 Nienadowa znajdowała się w gminie Dubiecko w granicach Landkreis Przemyśl. Dopiero w latach 1944-45 roku stanowiła część gminy Dubiecko w granicach Landkreis Jaroslau.
↑Bełwin i Łętownia znajdowały się w granicach gminy Krzywcza jedynie w Landkreis Przemysl. W 1942 roku weszły w skład nowo utworzonej gminy Przemyśl w Landkreis Przemyśl. Po powrocie do Landkreis Jaroslau w 1944 roku weszły ponownie w skład reaktywowanej gminy Kuńkowce.
↑Korytniki i Wapowce znajdowały się w granicach gminy Krzywcza jedynie w Landkreis Przemyśl. Po powrocie do Landkreis Jaroslau w 1944 roku weszły ponownie w skład reaktywowanej gminy Kuńkowce.
↑W latach 1941-44 Ujkowice znajdowały się w gminie Orzechowce w granicach Landkreis Przemyśl. Dopiero w latach 1944-45 roku stanowiły część gminy Orzechowce w granicach Landkreis Jaroslau.
Bibliografia
Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis fuer das GG. 1943. Burgverlag Krakau.
Jan Różański - "Przemyśl w latach drugiej wojny światowej", w: "Tysiąc lat Przemyśla" tom II, PWN, Warszawa Kraków 1974
