|
Nadwórna
Nadwórna (daw. Nadworna[2], ukr. Надвірна, jid. נאַדוואָרנאַ, ros. Надворная, Nadwirna) – miasto na zachodniej Ukrainie, w obwodzie iwanofrankowskim, stolica rejonu nadwórniańskiego. Historycznie leży na pograniczu Huculszczyzny i Pokucia. Według danych na 2022 miasto było zamieszkane przez 22 504 osób[3]. GeografiaMiasto leży na prawym brzegu rzeki Bystrzycy Nadwórniańskiej, u podnóża Ukraińskich Karpat. Jest podzielone na dwie części przez rzeczkę Strymbę. Na północny wschód od Nadwórnej znajdują się wsie Nazawizów i Przerośl, na południowy wschód Majdan Górny i Krasna, na południe Strymba i Łojowa, na zachód Bitków, na północny zachód Mołotków, na północ Hwozd, na południowy zachód Pniów i Pasieczna. Nazwa Autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego” uważali, że Nadwórna wzięła swoją nazwę od służby nadwornej możnych Potockich[2]:
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI, s. 866
Historia
Ta sekcja od 2020-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
PrehistoriaŚlady pobytu człowieka na terenie obecnego miasta Nadwórna, potwierdzone badaniami archeologicznymi, sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Osadę z epoki brązu odkryto na wzgórzu, na którym zbudowano pniowski zamek. Z powodu braku źródeł nie można dokładnie ustalić, jakie plemiona żyły w okolicy. XVI–XX wiek.JPG) .jpg) .jpg) .jpg) Pierwsza wzmianka o Nadwórnej pochodzi z 1589 z dokumentu złożonym w sądzie przez M. Kuropatwę. Odnosił się on do ataku Tatarów na Galicję, podczas którego doszło do zniszczenia jego mienia we wsiach Pniów, Bitków i Nadwórna. W ostatnich latach historycy odkryli dokumenty archiwalne, które wspominał o Nadwórnej w 1578[4], jednak dane te nadal wymagają szczegółowej weryfikacji. W 1591 Nadwórna została lokowana na prawie magdeburskim. Od czasów księstwa halicko-wołyńskiego przez Nadwórną przebiegał szlak handlowy. Herb rodziny Kuropatwów przedstawiał tarczę na niebieskim tle, z podkową odwróconą do góry nogami, na środku której znajdował się krzyż. Nad tarczą, na koronie umieszczonej nad hełmem rycerza z opuszczonym daszkiem, znajdował się jastrząb obrócony w prawo względem tarczy ze skrzydłami podniesionymi do lotu. Od XVI wieku herb ten był używany jako herb Nadwórnej. W sierpniu 1589 tatarskie wojsko niespodziewanie zaatakowało Karpaty. Wspomniany protest M. Koropatwy nie powiedział, czy Nadwórna została zniszczona, ale w latach 1589–1595 nie była wymieniana w dokumentach archiwalnych, co oznacza, że mogła zostać spalona. W 1596 miasto zostało odbudowane. W 1601 w Nadwórnej wybudowano ratusz, w którym mieściła się administracja. W mieście utworzono dwie kolegia: ławę i radę złożoną z wybranych urzędników państwowych, którzy pełnili funkcje administracyjne i sądowe. W 1648 w regionie karpackim doszło do buntu polskiej szlachty. Mikołaj Kuropatwa dowodził jednostką walczącą z buntownikami. Jesienią 1648 zamek w Pniowie odparł dwutygodniowe oblężenie Kozaków Chmielnickiego pod dowództwem Maksyma Krzywonosa. W XVII wieku Nadwórna stało się ważnym ośrodkiem gospodarczym i znaczącym ośrodkiem rzemiosła. Początkowo duży rozwój zyskały zawody budowlane (konieczna była przebudowa miasta po częstych najazdach tatarskich). Później rozwinęło się także kuśnierstwo, garbarstwo, krawiectwo i bednarstwo. Od XVII do XVIII wieku miasto stawało się centrum handlu. Na początku XVII wieku kupcy z Węgier zaczęli podróżować przez Nadwórną. Co roku odbywały się dwa jarmarki i cotygodniowe aukcje. Hrabia Ignacy Cetner (1728–1787) założył pod Nadwórną plantację tytoniu i eksploatował złoża solne, oraz sprowadził kolonistów niemieckich. Od 1805 w mieście działała administracja izby. Głównym organem była rada, a naczelnik kierował teraz tylko sądem miejskim. Austriacki arcyksiążę Jan Habsburg w 1846 kupił majątek w Nadwórnej[5]. W 1843 w Nadwórnej zbudowano jedną z największych fabryk maszyn piekarniczych. W 1870 uruchomiono fabrykę zapałek Simona Hubnera i browar Wilhelma Buchmillera, a w 1877 tartak. W XIX wieku powstała linia kolejowa łącząca Worochtę – Delatyn – Kołomyję oraz Lwów – Stanisławów – Czerniowce, ze stacją Nadwórna. Wydarzenia te spowodowały znaczny rozwój miasta. I wojna światowa i dwudziestolecie międzywojenne .jpg)  .jpg) Nadwórna była celem taktycznym II Brygady Legionów Polskich podczas bitwy pod Rafajłową. W zimie 1914 nowo sformowana polska brygada stawiała czoła armii carskiej, która po pokonaniu Austriaków planowała przełęczami karpackimi ruszyć na Węgry. Ramię w ramię z Polakami stanęli do walki także i miejscowi Huculi – oddział kapitana Edwarda Szerauca[6], który stanowił zalążek późniejszego 49 Huculskiego pułku strzelców. W II Rzeczypospolitej miasto było stolicą powiatu nadwóriańskiego w województwie stanisławowskim. W okolicznej wsi Starunia w 1929 odkryto w pokładach wosku ziemnego (ozokerytu) zachowanego niemal w całości nosorożca włochatego, to unikatowe, jedyne tego typu znalezisko na świecie jest obecnie przechowywane w Krakowskim Muzeum Przyrodniczym. Ogółem w okresie od 1907 do 1932 na terenie wsi znaleziono pozostałości czterech nosorożców i jednego mamuta. Mamut oraz pierwszy z wydobytych nosorożców włochatych po wojnie wraz z innymi bezcennymi trofeami z dawnego polskiego Muzeum Przyrodniczym im. Dzieduszyckich we Lwowie pozostały we Lwowie (gdzie zostały pierwotnie złożone) i znajdują się tam do dnia dzisiejszego (mamut jako główny eksponat). II wojna światowaW czerwcu 1941 roku, po rozpoczęciu niemieckiej inwazji na ZSRR, NKWD zamordowało około 80 więźniów z miejscowego aresztu, w tym kobiety i dzieci. Ofiary zabijano m.in. przy użyciu tępych narzędzi[7]. Zwłoki ofiar, spoczywające w zbiorowej mogile nad brzegiem Bystrzycy Nadwórniańskiej, odnaleziono w lipcu 1941 roku[8]. Na początku okupacji hitlerowskiej, w połowie lipca 1941 miejscowi Ukraińcy dokonali pogromu, w czasie którego zamordowano kilkudziesięciu Żydów. 6 października 1941 Niemcy przy wsparciu ukraińskiej policji oraz cywilnych Ukraińców uzbrojonych w pałki zapędzili połowę żydowskiej ludności Nadwórnej (ponad 2 tys. ludzi) do ciężarówek i wywieźli do lasu Bukowinka, gdzie dokonali masowej egzekucji. Akcję osobiście nadzorował Hans Krüger[9]. W kwietniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 3600 osób[brak potwierdzenia w źródle]. 24 października 1942 roku Niemcy ostatecznie zlikwidowali getto. Żydów wywieziono do gett w Stryju i Tarnopolu[brak potwierdzenia w źródle], zabito wielu na miejscu[9]. Miasto zostało zdobyte przez wojska radzieckie 26 lipca 1944[10]. W wyniku włączenia południowo-wschodnich obszarów II Rzeczypospolitej do Związku Radzieckiego polscy mieszkańcy Nadwórnej zostali przymusowo wysiedleni ze swoich majątków i przesiedleni głównie do Prudnika i jego okolic na Górnym Śląsku, oraz częściowo do Opola[11][12]. Zabytki
OświataNa terenie Nadwórnej działa: 4 szkoły średnie, liceum fizyki i matematyki, szkoła z internatem[14], 7 przedszkoli, szkoła zawodowa nr 11, kolegium, dział korespondencji Ukraińskiego Instytutu Finansowo-Gospodarczego, szkoły muzyczne i artystyczne i karpackie liceum sportowo-wojskowe. KulturaOd 1995 w Nadwórnej funkcjonuje Muzeum Historii Rejonu Nadwórniańskiego (Музей історії Надвірнянщини). ReligiaNa terenie miasta znajduje się rzymskokatolicka parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny[15], należąca do archidiecezji lwowskiej oraz do dekanatu iwano-frankowskiego. Została ona erygowana w 1499. Kościół parafialny został zbudowany w 1599, a następnie rozbudowany w 1937. Konsekracja świątyni odbyła się w 1838. JudaicaHistoria osiedlania się Żydów w Nadwórnej sięga roku 1765, miejscowość dobrze znana jest również dziś w środowisku pobożnych chasydów, a to dzięki kontynuatorom dynastii cadyków nadwórnieńskich żyjących obecnie w Izraelu. Według spisu ludności z roku 1880, na ogólną liczbę 6552 mieszkańców, 4182 (tj. 64%) stanowili Żydzi. W roku 1890, na ogólną liczbę 7227 mieszkańców, 3618 (50%) Żydów, natomiast w roku 1921, na liczbę 6062 mieszkańców, było 2042 (34%) Żydów. Od roku 1942 rozpoczęły się na szeroką skalę morderstwa popełniane przez hitlerowców na osobach narodowości żydowskiej, wielu Żydów trafiło wówczas do getta utworzonego w mieście, natomiast pozostali zostali zgładzeni w obozie koncentracyjnym w Bełżcu. SportW latach 1927–1939 w mieście działał polski klub piłkarski Bystrzyca Nadwórna. Współcześnie siedzibę ma tu klub Beskyd Nadwórna. Osoby związane z miastem
Sprawiedliwi wśród Narodów Świata (ratujący Żydów w Nadwórnej)
Współpraca międzynarodowa
Przypisy
Linki zewnętrzne
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
