od 2018-08 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną, Duża część artykułu oparta jest na źródłach pierwotnych, a nie na opracowaniach historyków, stanowi zatem prawdopodobnie twórczość własną. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Opactwo Cystersów w Zemsku–Bledzewie[1] – dawne opactwo, początkowo w Zemsku, następnie w Bledzewie, około 25 km na południe od Gorzowa Wielkopolskiego i 10 km na południowy zachód od Skwierzyny.
Początki klasztoru
Pojawienie się cystersów w okolicach Zemska wiąże się z nadaniem dóbr nad rzeką Ponikwą i koło Sokolej Dąbrowy przez księcia Władysława Odonica zakonnikom z łużyckiegoklasztoru Dobrilugk. Osoba fundatora i przedmiot nadania znana jest ze wzmianki w dokumencie Bolesława Pobożnego z 1259 roku. W dokumencie tym zatwierdza on nadanie Władysława Odonica i dodatkowo wyraża zgodę, aby wymieniona wieś była lokowana na prawie niemieckim. Datę nadania dóbr cystersom przez Władysława Odonica umiejscawia się między 1232 a 1235 rokiem. Tradycja klasztorna mówi natomiast, że pierwotna fundacja nastąpiła w 1232 r.[2]
W opinii historyków[3] należy sądzić, że po wcześniejszych próbach sprowadzenia cystersów przez Odonica proces fundacyjny związany z lokacją opactwa w Zemsku należy datować dopiero od około 1260 roku, to jest od wystawienia dokumentu Eustachego i Wojciecha, do około 1280/1281 r., tj. do inkorporacji zakonu. Zapewne w momencie inkorporacji do zakonu, w Zemsku musiały istnieć już przynajmniej podstawowe (choćby prowizoryczne) zabudowania sakralne i klasztorne, w których zakonnicy mogliby wypełniać regułę, a także i to, że byli tam już pierwsi zakonnicy cysterscy[3].
Tymczasem okres wznoszenia danego opactwa nie pokrywał się zwykle z datą jego fundacji. Równolegle z wielkopolskimi wznoszono pierwsze obiekty klasztorne w Małopolsce. Okres intensywnych prac budowlanych przypada tu na końcowe lata XII wieku oraz I połowę XIII wieku.
Tradycja klasztorna fundacji i lokacji
Tradycja klasztorna spisana w XVIII w., a więc pięć wieków później, mówi jakoby pierwsza siedziba cystersów fundowana przez Władysława Odonica w 1232 r. w tej okolicy znajdowała się w zakolu Obry około 0,5 km na wschód od młyna należącego do wsi Stary Dworek (1944 Althöfer Ober Mühle), a 2 km na N od tejże wsi, w miejscu oznaczonym na mapie topograficznej z 1894 r. jako „Klosterwinkel”[4].
Leo Hertel, autor monografii Geschichte des ehemaligen Zisterzienser–Klosters Blesen wydanej w 1928 przytacza z nieznanych źródeł dalsze daty i fakty dotyczące tej osady zwanej Mały albo Nowy Dobry Ług (Neu-Dobrilugk):
1238 – trwa budowa kościoła klasztornego św. Henryka,
1265 – odnotowano powódź – poziom wody w kościele klasztornym na 1 1/2 łokcia,
przed rokiem 1287 – następuje przeniesienie klasztoru do Zemska[5].
Prawdopodobną przyczyną przenosin były zalewy, bowiem pierwsza lokacja powstała na terenie zalewowym a powódź z roku 1265 nie była jedyną[6].
Nadania ziem w Wielkopolsce dla cystersów z klasztoru Dobrilugk na Łużycach
Przed rokiem 1239, natomiast wzmianka o tym w 1259, Władysław Odonic nadał cystersom z klasztoru Dobrilugk 500 łanów koło rzeki Ponikwa i koło (lasu? – nie ma co do tego pewności) Sokola Dąbrowa,
1259 – Bolesław Pobożny potwierdza darowiznę ojca i zezwala cystersom na lokowanie osady targowej i innych wsi[7],
1259 – Bodzanta i Nasił, synowie Jana kasztelana w Międzyrzeczu, nadają cystersom z Dobrilugk dziedzinę Maszkowo oraz całą dąbrowę należącą do niej, Bolesław Pobożny potwierdza te nadania i zezwala na lokowanie na tym terenie wsi na prawie niemieckim[7],
1260 – komes Eustachy z bratem Wojcieszkiem nadają cystersom z Dobrilugk swoją dziedzinę Ząbrsko (obecnie Zemsko)[7],
1269 – Mikołaj biskup poznański nadaje cystersom z Dobrilugk, którzy chcą założyć opactwo w diecezji poznańskiej, dziesięcinę ze wsi Ząbrsko oraz 50 (lub 500) łanów koło gaju zwanego Sokola Dąbrowa[7][8].
Opactwo cystersów w Ząbrsku (obecnie Zemsko)
1287 – Przemysł II zatwierdza na prośbę opata Teodoryka z Ząbrska nadania Władysława Odonica i Bolesława Pobożnego dla cystersów z Dobrilugk, przeniesione obecnie na opata i klasztor w Ząbrsku: 500 łanów nad rzeką Ponikwa i w Sokolej Dąbrowie oraz nadaje klasztorowi w Ząbrsku młyn nad rzeką Lubniewicy (Lubniewiz)[a], do którego należy 1/2 sadzawki, 2 brzegi wspomn. rzeki i 2 morgi roli wraz z czynszem rocznym 2 grzywny, który to czynsz cystersi wykupili od księcia za 15 grzywien[7];
1293 – tenże Przemysł II zatwierdza opatowi Mikołajowi i cystersom w Ząbrsku nadanie Jana zwane Mascove i syna jego Jakuba, obejmujące część Maszkowa przyległą do wsi Templewo[7];
1299 – Albert margrabia branderburski potwierdza, że opat Konrad z Nova Doberow, czyli z Ząbrska, kupił młyn Vogelsangk pod Landsbergiem (obecnie Gorzów Wielkopolski)[7];
1309 – Andrzej biskup poznański nadaje Konradowi opatowi i cystersów w Ząbrsku dziesięciny ze wsi Ponikwa zwanej Nowa Wieś[7],
1312 – komes Wojciech Kyrszonoviz (syn Krzczona?) zwany de Stancik (niezidentyfikowany według wydawcy słownika: Szczaniec) daje klasztorowi w Ząbrsku 5 łanów w Cieślach (powiat pyzdrski) jako odszkodowanie za szkody wyrządzone klasztorowi[7];
1312 – Waldemar margrabia brandenburski nadaje opatowi i cystersów w Ząbrsku wsie Bledzew i Sokola Dąbrowa i opisuje ich zewnętrzne granice z Bledzewem – miasto[7];
1312 – tenże nadaje opatowi Tyderykowi i cystersom w Ząbrsku wieś Popowo, opisuje jej granice i kwituje odbiór pieniędzy od klasztoru po 5 grzywien za każdą część własności (pro quolibet frusto proprietatis)[7];
1313 – sąd polubowny rozgranicza posiadłości miasta Skwierzyny i klasztoru w Ząbrsku: klasztorowi przyznaje się rzekę Obrę aż do Warty z wyłącznym prawem łowienia ryb i stawiania młynów, łąkę Mniska Łąka nad Obrą, 1 łan w obrębie dóbr miasta Skwierzyny w kierunku wsi Drahim oraz teren ograniczony bagnem i lasem Krowica, strugą Lacha w lesie Buchwałt, dębem na granicy osady Kijewice oraz rzeką Wartą, dojazd do tego terenu prowadzi przez dobra miasto Skwierzyna[7],
1315 – Jan margrabia brandenburski (po dojściu do lat sprawnych uzupełniając nadania Waldemara) daje opatowi Maciejowi i cystersom w Ząbrsku wsie Bledzew i Sokola Dąbrowa oraz Popowo[9][4][7],
1320 – świadkiem owego nadania był Maciej opat w Ząbrsku[7],
1325 – Ludwik margrabia brandenburski potwierdza, że mieszczanie z Landsbergu (obecnie Gorzów Wielkopolski) kupili od opata i cystersów z Ząbrska młyny pod Landsbergiem: Linde, z którego dochód wynosi 4 korce (chorus), oraz Vogelsangk, z którego dochód wynosi 3 korce (chorus) i 8 korczyków (modius)[9],
1327 – Władysław Łokietek bierze pod swoją opiekę klasztory w Paradyżu, Ząbrsku i Obrze z powodu ich zniszczenia i spustoszenia[7],
1335 – Dytmar opat w Ząbrsku wyjaśnia, że klasztor był winien 4 grzywny srebra Mikołajowi Scularis, niegdyś mieszczaninowi z Drzenia (obecnie Drezdenko) i dotąd spłacał je z młyna zwanego Vogelsangk, dopóki można było w nim mleć, obecnie prosi, aby pretensje jego zaspokoili mieszczanie z Landsbergu[9],
1360 – występuje jako świadek Jakub przeor w Ząbrsku[7],
1360 – Andrzej opat i cystersi z Ząbrska nabywają od braci stryjecznych Tomasza oraz Tomasza Hericha i Ebla zwanego Hokemanne mieszczanina z Frankfurtu nad Odrą 1/2 Osiecka za 66 kop groszy szerokich[7],
1361 – brat Herman z Werborge w imieniu zakonu joannitów oświadcza, że Osiecko, które znajduje się w posiadaniu Andrzeja opata i cystersów z Ząbrska, będzie mogło przejść na wieczne czasy w posiadanie wspomnianych cystersów, jeżeli joannici nie wykupią go w ciągu 5 lat za 100 kop szerokich groszy[7],
1370 – Kazimierz Wielki potwierdza wcielenie do dóbr klasztoru w Ząbrsku wsi Osiecko, kupionej za 100 kop groszy od mieszczan z Frankfurtu nad Odrą[7],
1374 – opat z Ząbrska[7], a następnie w 1376 klasztor w Ząbrsku na mocy wyroku sądu polubownego ma otrzymać od rady miejskiej w Landsbergu 100 grzywien zwanych Finkenaugen oraz zwolnienie od cła w Landsbergu dla wsi Bledzew i Sokola Dąbrowa (zapewne tytułem jakiegoś odszkodowania tytuł którego nie jest znany)[5][4],
1378 – Mikołaj z Bytynia kasztelan starogrodzki daje Mikołajowi opatowi i cystersom w Ząbrsku wieś Rokitno w zamian za wsie klasztorne Muchocin i Radgoszcz[7],
1385 – świadkiem jest Mikołaj, opat w Ząbrsku (jaki jest przedmiot sprawy nie wiadomo)[7],
1390 – Wincenty z Chyciny, rycerz (armiger), za zgodą synów Dzierżka, Teodoryka i Mikołaja sprzedaje za 300 grzywien Janowi opatowi w Ząbrsku opustoszałe dziedziny Rojewo i Kalsko wraz z jeziorami: Głębokie, Głęboczek, Kalsko, Grosgense i Żabno[7],
1400 – Piotr przeor z Ząbrska wygrywa proces o Osiecko z Wojciechem Barklińskim[10],
W 1312 roku margrabia brandenburski, Waldemar nadał cystersom w Zemsku między innymi wieś Bledzew. Nadanie to miało duże znaczenie, albowiem przekazany wówczas Bledzew w początku wieku stał się nową siedzibą klasztoru. Po odzyskaniu tych terenów w 1326 roku przez Władysława Łokietka, w roku 1327 król nadał przywilej dla klasztorów w Paradyżu, Zemsku i Obrze z powodu ich zniszczenia i spustoszenia. Wyłączył wymienione klasztory spod władzy urzędników i wziął je pod swoją opiekę. Od 1376 roku Bledzew stawał się znaczącym ośrodkiem gospodarczym.
Przyczyny tej translokacji nie są bliżej znane. Upatrywać jej należy w kilku czynnikach, m.in. w trudnościach wynikających z braku wody w tamtejszym klasztorze, zarówno dla potrzeb socjalnych, konsumpcyjnych, jak i liturgicznych. Oprócz tego należy mieć na uwadze czynniki gospodarcze, w tym między innymi zbliżenie do szlaków komunikacyjno–handlowych, a tym samym szerszy udział w wymianie handlowej, w której Bledzew pod koniec XIV i w XV w. miał znacznie lepszą pozycję niż Zemsko. W momencie translokacji nie wszyscy zakonnicy od razu przenieśli się do Bledzewa. Część z nich nadal pozostawała w Zemsku. Ostatecznie cały konwent zamieszkał w Bledzewie prawdopodobnie do 1578–1579 r.[5]
1412 – przeniesienie opactwa z Ząbrska do Bledzewa[b][5],
1414 – Jan opat z Bledzewa wydaje przywileje dla Hoffmanna w Chełmsku[5],
1418 – tenże rozgranicza Bledzew z Gorzycą a Bledzewem miasto[7],
1421 – Jakub opat z Bledzewa rozgranicza Ząbrsko ze Skwierzyną (równocześnie anuluje się postanowienia wyroku z 1313 r.)[7],
1423 – tenże nabywa za 200 grzywien od szlachetnego Ulryka Vkrow 1/4 Osiecka (Ossyeczno!)[7],
Prawdopodobnie w latach (1412?–1448) wzmianka o tym w roku 1448, Michał opat z Bleszewa odnawia przywileje na sołectwo w Rokitnie[4],
1433 – wójt Nowej Marchii w dniu 6 maja zdobył i spalił miasto Bledzew wraz z klasztorem i okolicznymi wsiami[11],
1448 – Piotr opat z Bledzewa odnawia przywileje dla sołectwa w Rokitnie[4],
1457 – Jan opat z Bledzewa rozgranicza wsie Rokitno i Kalsko z Lubikowem[4],
1460 – Kazimierz IV Jagiellończyk z powodu sporów, wynikłych między Janem opatem w Bledzewie a Niemierzą z Lubosza tenutariuszem w Międzyrzeczu, ustala wymiar ciężarów i robocizny należnych zamkowi w Międzyrzeczu z dóbr klasztornych: 2 kmiecie (jeżeli każdy z nich jest osadzony na 1 łanie osobno) powinni razem: zaorać 1 morgę pod jarzynę i 1 morgę pod oziminę oraz obsiać je zbożem zamkowym, skosić 1 morg [łąki], zebrać i siano zwieźć do zamku, co kwartał zwieźć do zamku 1 wóz drzewa na opał i 1 dąb na budowę, raz w roku przez 2 dni w roku wozić i rozrzucać mierzwę, ponadto mają płacić po 3 wiardunku wieprzowego z każdej wsi według starego zwyczaju; zagrodnicy z tych wsi mają pracować po 2 dni w roku lub dać daninę w zbożu lub pieniądzach; sołtysi służą zamkowi tylko w czasie wojny; wsie Ząbrsko, Popowo i Chełmsko mają pracować w takim wymiarze dla zamku jak wsie klasztor w Paradyżu[4][12]
1463 – klasztor w Bledzewie zostaje patronem parafii w Osiecku[13]
1466 – klasztor w Bledzewie otrzymuje od Mikołaja Kurskiego czynsz roczny 2 zł węgierskie z prawem odkupu za 24 zł węgierskich na karczmie w Kursku[14],
1476 – tenże nabywa z zastrzeżeniem wykupu za 60 grzywien od Dziersława z Chyciny jezioro Cisie[15];
1482 – klasztor w Nowym Dobrym Ługu [Novum Doberluch – Bledzew] otrzymuje od opata Andrzeja w Morimond dyspensę postną[4][5],
1502 – Jan opat w Ząbrsku zatwierdza nadanie wsi Sokola Dąbrowa z karczmą dla Andrzeja Glidera uczynione przez przeora Błażeja Bartłomieja[4];
1509 – Walenty, opat w Bledzewie, zezwala przeorowi w Ząbrsku nabyć puszczę bartną koło Popowa[4],
1510 – opactwo w Bledzewie bez wpisu w księdze uposażeń (z jakiegoś powodu formularz nie wypełniony)[20].
1513 – Zygmunt Stary na prośbę opata Walentego potwierdza wszystkie dotychczasowe przywileje klasztoru dla konwentu w Bledzewie[4]
1518 – Jan Lubrański, biskup poznański, w odpowiedzi na skargi Jana, opata bledzewskiego, poleca tenutariuszowi w Pszczewie, aby nie czynił przeszkód klasztorowi w korzystaniu z jeziora Głęboczek koło Kalska[4],
1521 – Jan Seidelitz, opat w Bledzewie, sprzedaje 1/2 sołectwa w Rokitnie[4]
1521 – Wojska brandenburskie niszczą dobra klasztorne,
1522 – klasztor w Bledzewie wymieniony wśród klasztorów polskich, które na swych członków przyjmują tylko Niemców[21]
1543 – komisarze wyznaczeni przez króla rozsądzają spory między opatem bledzewskim a miastem Bledzew[16],
1545 – Baltazar opat w Bledzewie toczy spór z Zygmuntem Bukowieckim z Chyciny i Goruńska o granicę między Bledzewem i Sokolą Dąbrową a Goruńskiem[5],
1551 – kopia z roku 1559 Piotr opat w Bledzewie, nadaje Mikołajowi Przetockiemu w dożywocie Rokitno za zasługi wyświadczone klasztorowi w walce z biskupem poznańskim o wolny wybór opatów (chodzi zapewne o wybór opatów klaustralnych)[4],
1560 – Piotr Kamiński opat w Bledzewie przekazuje poprzedniemu opatowi Piotrowi z Lwówka [zw. Mitręga] w dożywocie Stary Dworek – Od końca XVI w. Stary Dworekstał się rezydencją opatów bledzewskich[5],
1564 – klasztor w Bledzewie od czasów zmarłego księdza Czarnkowskiego [biskupa poznańskiego 1553–62] ma prawo łowić ryby w jeziorze Głęboczek, leżącym w boru biskupim należącym do wsi Stołuń w kluczu Pszczew (dóbr biskupich),
1564/65 – ciężary należne starostwu w Międzyrzeczu ze wsi opata bledzewskiego: Rokitno, Popowo, Ząbrsko, Kalsko, Chełmsko, Sokola Dąbrowa, Nowa Wieś i Osiecko: opłata wieprzowego, danina w życie, owsie, kurach i jajkach, koszenie i zwózka siana z łąk w Murzynowie [na N od Skwierzyny], zwózka drewna do zamku [w Międzyrzeczu],
1580 – wizytacja opactw w Polsce, w tym w Bledzewie, dokonał jej Edmund å Cruce. W klasztorze było wtedy 3 księży i 2 zakonników, było to wówczas jedno z najmniej ludnych wśród opactw cysterskich,
1589 – Andrzej Kościelecki opat w Bledzewie sprzedaje za 250 zł Marcinowi Geiserowi Borowy Młyn (Heider! Mühle) i określa prawa oraz obowiązki młynarza[4],
1592 – klasztor i kościół klasztorny ulegają spaleniu[3],
1617 – opat Jan Dłuski dnia 12 maja dokonuje podziału dóbr klasztornych na dobra konwentu i dobra opata (stół opata),
1778 – na mocy konkordatu wschowskiego w klasztorze bledzewskim wprowadzono komendę. Dnia 7 stycznia 1778 r. przybyła do Starego Dworku specjalna komisja miała wycenić majątek klasztorny i zgodnie z punktem trzecim konkordatu dokonać jego podziału: dla opata komendatoryjnego i konwentu[3]. Opatem komendatoryjnym został kardynał Giovanni Francesco Albani[23]
1793 – opat Onufry Wierzbiński 9 października składa (wraz z konwentem i mieszkańcami ziemi międzyrzeckiej) przysięgę poddańczą królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi III[3],
W latach 1807–1815 klasztor bledzewski znalazł się w obrębie Księstwa Warszawskiego. W okresie od 24 marca do 12 lipca 1814 r. w trzech częściach klasztoru urządzono lazaret wojskowy dla żołnierzy rosyjskich, zakonników natomiast przeniesiono do Rokitna.
Po roku 1815 Bledzew został wcielony ponownie do Prus, do Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Klasztor utracił możność przyjmowania nowicjuszy[3],
1835 – kasata klasztoru bledzewskiego na mocy rozporządzenia Ministerstwa Spraw Duchownych z dnia 4 lipca 1835 r. Klasztor zamknięto 31 grudnia tegoż roku, a zakonników oddelegowano do innych posług[3],
1842 – klasztor wystawiono do publicznej sprzedaży z warunkiem rozebrania budynków,
1843 – po licytacji w dniu 21 lutego, sprzedano całość dóbr z ogrodami. Kupcami byli mieszczanie bledzewscy. Już w lipcu 1843 przeorat został zburzony. Utensylia i wyposażenie przekazano do Rokitna i kościoła farnego w Bledzewie[24][3][c].
Opaci w Ząbrsku i Bledzewie w latach 1287–1589
W zestawieniu podano informacje o opatach bledzewskich zawarte w dokumentach drukowanych, w archiwaliach nie wydanych drukiem oraz przekazane nam przez Leo Hertela bez podania źródła; w nawiasach kwadratowych uzupełniono je rzekomymi datami ich śmierci a ewentualnie i innych szczegółów na podstawie nekrologu[4] C 121) oraz zestawień opatów (Series abbatum[4] C 130, 131, 133) z XVIII w. Na tej samej podstawie Hertel oparł swoją listę opatów bledzeńskich[5],
1287 – Teodoryk [wybrany 1270?, 1280?, zm. 1292][7] ; (? – data niepewna)
↑Zapewne chodzi tu o lewy dopływ Warty przepływający przez jez. Lubniewo (1944 Lübben–See na W od osady Lubniewice, 1944 Königswalde) zwany dziś Lubniewką (1944 Fliess). Rzeka ta leżała w XVI w. poza granicami Wlkp.
↑Datę 1412 podaje notka o dziejach klasztoru spisana w Bledzewie w XVIII w. W tytularze opatów w XV i XVI w. podawano często obie miejscowości: Bledzew i Zemsko.
↑Rozproszeniu uległ również duży księgozbiór biblioteki klasztornej, ponad 5000 dzieł. Jeszcze przed kasatą, przewidując prawdopodobnie losy opactwa, zbiory biblioteki zostały rozparcelowane do kilku punktów. Część z nich już w 1811 roku została przewieziona do Warszawy (251 dzieł, w tym wielotomowe z zakresu: astronomii, geografii, historii, prawa, medycyny, encyklopedie i słowniki w języku polskim, łacińskim, francuskim, niemieckim i greckim) z inicjatywy Jana Janowskiego, bibliotekarza Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W roku 1820 Tytus Działyński wziął sześć pozycji m.in. rozmyślania i modlitwy w języku czeskim do Kórnika (obecnie w Kórniku znajduje się ponad dwadzieścia pozycji). Natomiast w 1829 r., na prośbę Edwarda Raczyńskiego, Józef Łukaszewicz wybrał 248 dzieł medycznych i lingwistycznych, m.in. słownik języka tureckiego, które trafiły do Biblioteki Publicznej w Poznaniu. Pozostała część księgozbioru w 1836 r. trafiła do Biblioteki Królewskiej w Berlinie (348 dzieł – w 568 tomach). Resztę książek w 1843 r. przewieziono do Międzyrzecza.
↑Andrzej M.A.M.WyrwaAndrzej M.A.M., Początki klasztoru cysterskiego w Zemsku. Próba rekonstrukcji procesu fundacji, w: Kraje słowiańskie w wiekach średnich. Profanum i sacrum, red. H. Kóčka-Krenz, W. Łosiński, Poznań 1998, s. 600-612, 1998. Brak numerów stron w książce
↑ abcdefghijklmnopqrstuvwxyzaaabacadaeafagahaiajKodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1–4 [wyd. I. Zakrzewski], Poznań 1877–1881; t. 5, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908; t. VI, wyd. A. Gąsiorowski i H. Kowalewicz, Warszawa 1982; t. VII, wyd. A. Gąsiorowski i R. Walczak, Warszawa 1985; t. VIII–X, wyd. A. Gąsiorowski i T. Jasiński, Warszawa 1989, 1990, Poznań 1993; t. XI, wyd. A. Gąsiorowski, T. Jasiński, T. Jurek, I. Skierska, Poznań 1999.
↑(M. Bielińska, Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wrocław 1967.).
↑ abcdCodex diplomaticus Brandenburgensis, Hauptteil 1 (A) t. 1–25; 2 (B) t. 1–6; 3 (C) t. 1–3, wyd. A. F. Riedel, Berlin 1838–1869.
↑Księga ziemska poznańska 1400–1407, wyd. K. Kaczmarczyk i K. Rzyski, Poznań 1960.
↑Repertorium der im Königlischen Staatsarchive zu Königsberg in Preussen befindlichen Urkunden zur Geschichte der Neumark, [wyd.] E. Joachim, P. von Niessen, Landsberg a. W. 1895, „Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark” 3.
↑Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1–4, 5/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919; t. 5/2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961.
↑J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1–2, Poznań 1959–1964.
↑ abcAGAD, Archiwum Publiczne Potockich rps 304, Regestr terminat, przywilejów poznańskiego, kaliskiego... województw... w roku 1564, 1565, uczyniony. Ten sam tekst również w BR rps 85.
↑Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 1–3, Kraków 1894, 1901, 1908, w Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 13, 16, 18HOCZ.
↑ abMatricularum Regni Poloniae summaria, t. 1–4, 5/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919; t. 5/2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961 2 nr 272).
↑ abc(Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 1–3, Kraków 1894, 1901, 1908, [w:] Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 13, 16, 18 2 nr 1501).
↑Księga uposażenia diecezji poznańskiej z r. 1510, wyd. J. Nowacki, Poznań 1950.
↑(Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1–4, 5/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919; t. 5/2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961 4/2 nr 13 380)
↑(ASK I 5 f. 220, 220v, 232v, 240; por. przed 1493 r. Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta, wyd. B. Ulanowski, t. 1–3, Kraków 1894, 1901, 1908, [w:] Monumenta medii aevi historica res gestas Poloniae illustrantia, t. 13, 16, 18 2 nr 1501 oraz → Popowo i → Ząbrsko, r. 1589 AV 3, 29, 30).
↑Andrzej M.A.M.WyrwaAndrzej M.A.M., Ikonografia opactwa cysterskiego w Bledzewie jako źródło do rekonstrukcji wyglądu klasztoru, w: Docendo Discimus. Studia historyczne ofiarowane Profesorowi Zbigniewowi Wielgoszowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. K. Kaczmarek, J. Nikodem, Poznań 2000, s. 441-464; reedycja tegoż artykułu patrz: A.M. Wyrwa, Ikonografia opactwa cysterskiego w Bledzewie jako źródło do rekonstrukcji wyglądu klasztoru, w: A. M. Wyrwa, Cisterciana. Studia z dziejów i kultury Zakonu Cysterskiego Societas Vistulana; Seria Cistercium Mater Nostra. Studia et documenta 4, Kraków 2017,s. 439-455. Brak numerów stron w książce
↑Matricularum Regni Poloniae summaria, t. 1–4, 5/1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905–1919; t. 5/2, wyd. J. Płocha, A. Rybarski, I. Sułkowska, Warszawa 1961 4/1 nr 1896.
.jpg)
