Ten artykuł dotyczy zbioru opowiadań Tadeusza Borowskiego. Zobacz też: film o takim tytule.

Pożegnanie z Marią – zbiór opowiadań Tadeusza Borowskiego z 1947, w skład którego wchodzą:

• Pożegnanie z Marią
• Dzień na Harmenzach
• Proszę państwa do gazu
• Śmierć powstańca
• Bitwa pod Grunwaldem

Później, zgodnie z wolą autora, do cyklu tego zaliczono także opowiadania Chłopiec z Biblią, U nas w Auschwitzu, Ludzie, którzy szli, Ojczyzna, Ofensywa styczniowa.

Opowiadania te łączy tematyka II wojny światowej oraz postać Tadka, który jest zarazem narratorem i głównym bohaterem. W dużej mierze są to opowiadania autobiograficzne, jednak nie można zupełnie utożsamiać Tadka z Tadeuszem Borowskim, a wydarzenia opisane w opowiadaniach nie zawsze odzwierciedlają rzeczywiste przeżycia pisarza.

W opowiadaniach tych pisarz stosuje metodę behawiorystyczną – opisuje tylko zachowania i zewnętrzne reakcje bohaterów, pomijając ich przeżycia wewnętrzne i psychikę. Narrator opowiadań nie ocenia ani nie klasyfikuje bohaterów, ale dąży do obiektywizmu.

Tytułową Marią jest Maria Borowska-Bayer, od 1946 żona Borowskiego.

Najistotniejszą kwestią poruszaną przez Tadeusza Borowskiego w tych opowiadaniach jest wpływ wojny i obozu koncentracyjnego na moralność człowieka, na jego kodeks etyczny i psychikę. Przeżycie obozu wiąże się z działaniem na niekorzyść innych współwięźniów i z całkowitym odwróceniem dotychczasowych wartości moralnych. Człowiek zlagrowany jest w stanie dokonać wielu potwornych rzeczy, by przetrwać. Przyjmuje wręcz niekiedy wobec innych postawę swojego własnego oprawcy. To doprowadza do tego, że w opowiadaniach Borowskiego zaciera się różnica między katem a ofiarą.

Opowiadania Tadeusza Borowskiego ukazują różne postawy ludzi wobec skrajnych sytuacji, m.in. bierność, aktywność lub też próba dostosowania się do panujących warunków.

• Spektakl telewizyjny Pożegnanie z Marią z 1966 w reżyserii Jerzego Antczaka. W roli Tadeusza wystąpił Tadeusz Łomnicki^[1].
• Teatr Polskiego Radia – Pożegnanie z Marią, 26 listopada 1978^[2].
• Film Pożegnanie z Marią z 1993 w reżyserii Filipa Zylbera, będący luźną adaptacją opowiadania Tadeusza Borowskiego. Na 18. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych pięć osób otrzymało nagrody indywidualne za wkład do filmu^[3].

Ponadto na podstawie prozy Borowskiego Antoni Halor i Józef Gębski zrealizowali w 1969 film dokumentalny „Testament”.

• Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1985, t. 2, s. 232.

• Pożegnanie z Marią. Opowiadania (1948) w bibliotece Polona