Powstanie Niemców sudeckich

Powstanie Niemców sudeckich

Sudeccy powstańcy niemieccy eskortujący pojmanych żołnierzy czechosłowackich
Czas	12/13 września – październik 1938
Miejsce	Kraj Sudetów
Terytorium	Czechosłowacja
Przyczyna	dążenia Niemców sudeckich do odłączenia swoich ziem od Czechosłowacji i przyłączenia do Niemiec
Wynik	powstanie częściowo stłumione, opuszczenie regionu przez Czechosłowację po traktacie monachijskim
Strony konfliktu
Czechosłowacja Niemcy sudeccy Wsparcie:  III Rzesza
Dowódcy
Jan Syrový Ludvík Krejčí Bohuslav Fiala Konrad Henlein Karl Hermann Frank Anton Pfrogner Friedrich Köchling Wilhelm Canaris
Siły
Gwardia Obrony Państwa: 30 000 (22 września)[1] Freikorps:[2] 10–15 000 (18 września) 26 000 (22 września) 34 000–41 000 (1 października)
Straty
Siły bezpieczeństwa: 95 zabitych: 69 we wrześniu, 26 w październiku; setki rannych[3] Cywile: n/n Ogółem: do 1 października według Köchlinga[4] 110 zabitych, 2029 pojmanych Freikorps: do 1 października według Köchlinga[4] 52 zabitych, 65 rannych, 19 zaginionych Ogółem: według Frajdla ok. 200 zabitych[5]
brak współrzędnych

Powstanie Niemców sudeckich (cz. sudetoněmecké povstání) – bunt Niemców sudeckich przeciwko władzom czechosłowackim w Kraju Sudetów we wrześniu 1938 roku^[6], kierowany przez zorganizowaną akcję Partii Niemców Sudeckich (SdP) pod przewodnictwem Konrada Henleina^[7][8], dlatego też powstanie jest również określane jako zamach stanu Henleina (cs. henleinovský puč)^[9][10].

10 września 1938 roku wszystkie organizacje okręgowe SdP otrzymały rozkaz z Norymbergi, aby rozpocząć protesty i prowokacje. 11 września zwolennicy Henleina starli się z czeskimi policjantami i żandarmami w Chebie, Libercu, Teplicach i innych miejscach^[11]. Wieczorem 12 września Niemcy sudeccy masowo słuchali przemówienia radiowego Hitlera, w którym oskarżał on Czechosłowację o prześladowanie i uciskanie mniejszości niemieckiej. Przemówienie to wywołało falę przemocy wobec Czechów, Żydów i sudeckich antyfaszystów na pograniczu czesko-niemieckim^[12]. Rano 13 września rozpoczęło się zaplanowane wcześniej powstanie zbrojne, którego pierwszymi aktami były takie incydenty, jak starcie w Habersbirku, gdzie odnotowano pierwsze ofiary śmiertelne^[13], których łączna liczba do 15 września wyniosła 37^[14]. Do 14 września powstanie zostało częściowo stłumione dzięki ogłoszeniu stanu wojennego, rozmieszczeniu jednostek wojska i Gwardii Obrony Państwa (cs. Stráž obrany státu)^[15][16]. Niemniej jednak niepokoje na terenach przygranicznych trwały nadal^[17].

Po nieudanym zamachu stanu, druga faza powstania rozpoczęła się 17 września od działań Sudetendeutsches Freikorps^[18][19], paramilitarnej organizacji Niemców sudeckich utworzonej w Niemczech. Jej zadaniem było kontynuowanie walki i przeprowadzanie aktów terrorystycznych^[20]. Zgodnie z deklaracją czechosłowackiego rządu na uchodźstwie z 1944 roku, Czechosłowacja znajdowała się w stanie wojny z III Rzeszą od 17 września 1938 roku^[21]. Po licznych strzelaninach 20 i 21 września rebelia rozgorzała ponownie 22 września, gdy wybuchły zamieszki także na Morawach i Śląsku Cieszyńskim^[19]. W niektórych przypadkach oddziały niemieckiej Abwehry, SA i SS otwarcie brały udział w akcjach bojowych, terrorystycznych i sabotażowych^[22][23].

Władze czechosłowackie odpowiedziały, zabezpieczając granicę z Niemcami^[24]. Mobilne jednostki armii wzmocnione lekkimi czołgami LT vz. 35 i samochodami pancernymi przywróciły porządek w Chebie, Frýdlancie, Šluknovie czy Varnsdorfie, co doprowadziło do spadku aktywności powstańczej. Obawiając się odwetu ze strony rządu czechosłowackiego, wielu Niemców sudeckich uciekło przez granicę do Niemiec^[25]. Po nasileniu żądań Hitlera, 23 września przeprowadzono mobilizację armii czechosłowackiej. Kilka akcji przeciwpowstańczych musiało jednak zostać odwołanych, ponieważ jednostki wojskowe zajęły pozycje obronne dalej w głąb lądu^[26].

Po podpisaniu traktu monachijskiego (30 września 1938) powstanie dobiegło końca, jednak gwałtowne incydenty zdarzały się sporadycznie nawet w październiku, ostatni we wsi Moravská Chrastová 31 października. 30 września działania bojowe Freikorpsu zostały formalnie zakończone rozkazem nr 30. Mimo to zwolennicy Henleina kontynuowali ataki na wycofujących się Czechosłowaków^[27]. 1 października Freikorps wydał rozkaz „eliminacji uciekających lewicowców i Czechów”^[28]. Ponad 200 000 osób, głównie Czechów, ale także Żydów i sudeckich antyfaszystów, uciekło z Kraju Sudeckiego w obawie przed rządami nazistów^[29].

• Piąta kolumna

• Vladimír Bružeňák, Josef Macke: Morový rok : kronika tragického roku 1938 na Sokolovsku a Karlovarsku – 1. díl – Sokolovsko. Cheb: Svět křídel, 2017. ISBN 978-80-7573-021-3. (cz.).
• Emil Hruška: Boj o pohraničí : Sudetoněmecký Freikorps v roce 1938. Praha: Nakladatelství Epocha a Pražská vydavatelská společnost, 2013. ISBN 978-80-7425-194-8. (cz.).
• Václav Junek: Hitler před branami : literární dokument o povstání Němců v Čechách a na Moravě v roce 1938 a o cestě k němu. Velké Přílepy: Olympia, 2013. ISBN 978-80-7376-349-7. (cz.).
• Václav Junek: Malé (velké) války 20. století a dál.... Praha: Petrklíč, 2016. ISBN 978-80-7229-322-3. (cz.).
• Stanislav Motl: Válka před válkou : krvavý podzim 1938 v Čechách a na Moravě. Praha: Rybka Publishers, 2015. ISBN 978-80-87950-21-0. (cz.).
• Jiří Suchánek, Jaroslav Beneš: Mobilizace ve fotografii : Armáda a Stráž obrany státu v letech 1938–1939. Brno: Extra Publishing, 2018. ISBN 978-80-7525-159-6. (cz.).
• Pavel Šrámek: Ve stínu Mnichova : z historie československé armády 1932–1939. Praha: Mladá fronta, 2008. ISBN 978-80-204-1848-7. (cz.).