|
Powstanie benderskie
 Powstanie benderskie (ros. Бендерское восстание, rum. Răscoala de la Tighina) – zbrojne wystąpienie w Benderach 27 maja 1919 r., kierowane przez miejscowych bolszewików. Jego celem było ustanowienie władzy bolszewickiej w Besarabii i oderwanie regionu od Rumunii, w której granicach znalazł się rok wcześniej. Tło wydarzeńW październiku 1917 r. w Besarabii ukonstytuowała się Rada Kraju, która ogłosiła dwa miesiące później autonomię regionu w granicach Rosji[1], a następnie, w styczniu 1918 r., niepodległość Mołdawskiej Republiki Demokratycznej. Jednak na przełomie lat 1917 i 1918 do Besarabii zaczęły wkraczać wojska Rumunii, podając jako pretekst konieczność zabezpieczenia linii zaopatrzeniowych przed przestępcami i rosnącymi w siłę besarabskimi bolszewikami. Rumuni wkroczyli w połowie stycznia 1918 r. do Kiszyniowa, pokonując w mieście oddziały bolszewickie, zaś do końca miesiąca wyparli całość ich sił za Dniestr[2]. Interwencję rumuńską popierała Ententa oraz część czołowych mołdawskich działaczy (Pantelimon Halippa, Ion Inculeț), obawiający się wzrostu znaczenia bolszewików[1]. W marcu 1918 r. Rada Kraju zgodziła się na przyłączenie Mołdawii do Rumunii, chociaż zdania deputowanych w tej kwestii były do końca podzielone[3]. Unia Rumunii i Mołdawii została faktycznie ogłoszona w czerwcu tego samego roku. Rząd rumuński zapowiadał, że zwróci prowincję Rosji, jednak korzystając z dalszego rozwoju wydarzeń w tym kraju (wybuchu wojny domowej) nie zrealizował tej obietnicy[1]. Armii rumuńskiej wkraczającej do Bender na początku 1918 r. stawili opór miejscowi robotnicy kolejowi, sympatyzujący z bolszewikami i opowiadający się za rewolucją październikową. Bitwa o miasto trwała od 15 do 25 stycznia i zakończyła się zwycięstwem Rumunów[4][5], którzy następnie rozstrzelali część wziętych do niewoli robotników w pobliżu benderskiej stacji kolejowej[4]. Rząd rumuński niezwłocznie przystąpił do działań na rzecz pełnej rumunizacji regionu, które - wobec braku kadr i ograniczonych funduszy - nie przynosiły efektów[6]. Władze rumuńskie okazały się brutalne, skorumpowane i niekompetentne. Wśród nierumuńskiej ludności Besarabii (Rosjanie, Ukraińcy, Żydzi, Gagauzi, Bułgarzy) rządy rumuńskie były skrajnie niepopularne. Równocześnie ludność mówiącą językiem rumuńskim (mołdawskim) cechowała polityczna bierność, brak wykształcenia i świadomości narodowej[7]. Opór ludności Besarabii przeciwko polityce Rumunii był na tyle znaczny, że od wkroczenia wojska w 1918 r. przez dziesięć lat w prowincji utrzymywany był stan oblężenia, dający rozszerzone kompetencje policji i ograniczający prawa obywatelskie[6]. Bolszewicka Rosja, deklarując chęć pokojowego uregulowania „kwestii besarabskiej”, równocześnie starała się wykorzystać te nastroje dla rozszerzenia rewolucji. W tym celu kierowała działaczy bolszewickich przez granicę z Rumunią, zwłaszcza na besarabską wieś, w celu prowadzenia komunistycznej agitacji[8]. Powstanie w Benderach Zbrojne wystąpienie w Benderach było jednym z trzech największych powstań przeciwko władzy rumuńskiej, zainspirowanych przez bolszewików w miastach Besarabii, obok powstania chocimskiego w styczniu 1919 r. i powstania tatarbunarskiego w r. 1924[8][6]. Decyzję o wszczęciu walki podjęli uczestnicy nielegalnej konferencji partyjnej w Benderach, zebrani na tzw. daczy Flemmera (obecnie ul. Morozowa 25)[9] prawdopodobnie bez uzgodnienia swoich planów z wyższą instancją partyjną[7]. Wśród głównych inicjatorów powstania wymienia się Iwana Kriworukowa, stojącego na czele rządu Besarabskiej Republiki Radzieckiej[10]. Besarabscy bolszewicy liczyli, że w organizacji wystąpień w regionie pomogą im znacznie poważniejsze siły dowodzone przez Matwija Hryhorjewa, watażkę walczącego po stronie czerwonych w rosyjskiej wojnie domowej, który w kwietniu 1919 r. zdobył Chersoń, Mikołajów i Odessę[10]. Rozkaz marszu na Besarabię wydał Hryhorjewowi na początku maja 1919 r. osobiście Władimir Antonow-Owsiejenko, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Jednak zamiast go wykonać, Hryhorjew wypowiedział posłuszeństwo Armii Czerwonej i zbuntował się przeciwko bolszewikom[11]. Ponadto jednostki, które dowództwo Armii Czerwonej zamierzało skierować nad Dniestr, musiały zostać użyte do próby odparcia ofensywy Sił Zbrojnych Południa Rosji w Donbasie[10]. Mimo to bunt, którego celem było wyparcie Rumunów z miasta i ustanowienie władzy bolszewików, wybuchł 27 maja[12]. Rozpoczęły go jednostki Czerwonej Gwardii, złożone z robotników kolejowych z Bender, dowodzone przez Grigorija Starego (Borisowa)[12], który był również dowódcą nieudanej obrony rok wcześniej[4] i kierował nielegalną organizacją partyjną w mieście[9]. Dołączyła do nich grupa 150 żołnierzy 5 dywizji strzeleckiej 3 Armii Ukraińskiej[12] pod dowództwem Czernikowa[13]. Według P. Szornikowa rumuńska Siguranta szacowała liczbę żołnierzy przybyłych zza Dniestru nawet na 500-600 osób[14]. Powstańcy przejęli kontrolę nad stacją kolejową w Benderach, budynkami poczty i telegrafu[12], a według niektórych rosyjskich źródeł nawet nad całym miastem[15]. Zdołali zmusić do kapitulacji garnizon twierdzy benderskiej[10]. Jednak jeszcze tego samego dnia zostali wyparci przez dodatkowo przybyłe do miasta oddziały rumuńskie i interwencyjne oddziały francuskie[12]. Według wspomnień Kriworukowa wobec nieudolności rumuńskich oficerów to Francuzi przejęli dowództwo nad pacyfikacją[10]. Bunt został krwawo stłumiony[16]. Część powstańców uciekła z Rumunii na drugą stronę Dniestru, jednak przynajmniej 150 osób zostało pojmanych i rozstrzelanych[12]. Podczas walk doszło do przechodzenia francuskich żołnierzy 58 awiniońskiego pułku piechoty na stronę bolszewików. Żołnierze ci ułatwili powstańcom ucieczkę z Bender przez Dniestr[10]. Sam Kriworukow wspominał następnie, że powstanie, jako źle przygotowane i rozpoczęte bez żadnego planu, nie miało szans powodzenia[10]. UpamiętnienieW Benderach z okazji 50. rocznicy powstania wzniesiono pomnik bojowników o władzę radziecką, usytuowany w miejscu, gdzie przez Dniestr przeprawił się oddział żołnierzy 3 Armii Ukraińskiej z wsparciem dla Czerwonej Gwardii[13]. Bunt upamiętnia również ulica w mieście[17]. Przypisy
Bibliografia
|
||||||||||||||||||||||||||
