Prawo morza

Prawo morza – dział prawa międzynarodowego publicznego, określający status prawny obszarów morskich oraz statków morskich. Prawo morza opiera się na zwyczaju międzynarodowym oraz umowach międzynarodowych, spośród których najpowszechniej stosowaną^[1] jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona 10 grudnia 1982 w Montego Bay (tzw. Konwencja jamajska)^[2]. Prawo pracy na morzu określa Konwencja o Pracy na Morzu uchwalona na konferencji MOP w 2006 r.^[3] W Polsce ważnym aktem prawnym jest również Ustawa z 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej^[4].

Pierwsza konferencja prawa morza zorganizowana przez Organizację Narodów Zjednoczonych odbyła się w Genewie w dniach 24 lutego – 27 kwietnia 1958^[5]. Podstawę prac stanowił projekt konwencji opracowany przez funkcjonującą od 1949^[5] Komisję Prawa Międzynarodowego^[6]. Rezultatem działań konferencji były cztery konwencje^[6][7]:

• w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej^[8];
• w sprawie morza otwartego^[9];
• w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego^[10];
• w sprawie szelfu kontynentalnego^[11].

Brak ustaleń w kwestii szerokości morza terytorialnego stał się główną przyczyną zorganizowania kolejnej konferencji, również obradującej w Genewie, w 1960 roku^[6]. Delegatom państw ponownie nie udało się wypracować wspólnego stanowiska w tej sprawie, co doprowadziło do fiaska obrad^[6]. Wraz z upływem czasu coraz więcej państw zgłaszało roszczenia sięgające dalej niż 12 MM, co określano jako pełzanie jurysdykcji państwowej po morzu otwartym^[6].

Trzecia konferencja prawa morza ONZ rozpoczęła się 3 grudnia 1975 w Nowym Jorku i zakończyła 10 grudnia 1982 w Montego Bay^[6]. W jej pracach wzięło udział 157 uczestników, którzy obradowali podczas jedenastu sesji^[6]. W wyniku jej działań opracowano i przyjęto Konwencję o prawie morza, która oprócz kodyfikacji dotychczasowych zwyczajów, wprowadziła nowe regulacje obejmujące sposoby eksploatacji, badania i ochrony poszczególnych obszarów morskich^[6]. Powyższe względy spowodowały uznanie III konferencji prawa morza ONZ za jedną z największych i najbardziej znaczących konferencji w historii stosunków międzynarodowych^[6].

Zanieczyszczania mórz zabrania Konwencja londyńska (1972).

Projekt Konwencji o prawie morza uchwalono 30 kwietnia 1982, zaś złożenie podpisów na dokumencie nastąpiło 10 grudnia tego samego roku^[6]. W 1993 ratyfikowało ją 60 państw, a weszła w życie w 1994^[6]. Składa się na nią 320 artykułów i 9 załączników (aneksów)^[2]. Na mocy konwencji utworzono Międzynarodową Organizację Dna Morskiego, Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza oraz Komisję Granic Szelfu Kontynentalnego^[12]. Ponadto konwencja stanowi podstawę działania Zgromadzenia Państw Stron Konwencji o Prawie Morza, Komisji koncyliacyjnej zgodnie z Aneksem V, Trybunału arbitrażowego zgodnie z Aneksem VII i Specjalnego trybunału arbitrażowego na podstawie Aneksu VIII^[13].

Obszary wchodzące w skład terytorium państwowego:

• wody wewnętrzne;
• wody archipelagowe;
• morze terytorialne.

Obszary podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państw:

• strefa przyległa;
• strefa wyłącznego rybołówstwa;
• szelf kontynentalny;
• wyłączna strefa ekonomiczna.

Obszary poza granicami jurysdykcji państw:

• morze pełne/morze otwarte;
• dno mórz i oceanów/obszar.

Mianem cieśnin międzynarodowych określa się naturalne drogi wodne łączące morza i oceany, nad brzegami których znajdują się terytoria więcej niż jednego państwa^[14]. Od czasu określenia szerokości morza terytorialnego na 12 mil morskich nastąpiło przekształcenie 116 cieśnin w tzw. cieśniny terytorialne^[15] – Konwencja jamajska objęła je prawem przejścia tranzytowego^[16]. Jednocześnie Konwencja zaakceptowała utrzymanie statusu prawnego cieśnin uregulowanych wcześniej osobnymi umowami międzynarodowymi^[15].

Cieśnina(-y)	Państwa	Sąsiednie akweny	Akt prawny	Regulacje
Cieśniny bałtyckie	Dania  Szwecja	Morze Północne i Morze Bałtyckie	Traktat kopenhaski z 14 marca 1857, ustawodawstwo duńskie, ustawodawstwo szwedzkie	Statki: rezygnacja przez Danię z pobierania opłat od statków i ładunków, zobowiązanie do niezatrzymywania statków pod żadnym pozorem – swoboda żeglugi statków handlowych; okręty wojenne – Dania[17]: limit ilości przepływających okrętów oraz określony czas przejścia; Szwecja[18]: całkowita swoboda przejścia okrętów wojennych
Cieśniny czarnomorskie	Turcja	Morze Czarne i Morze Śródziemne	Konwencja z Montreux z 20 lipca 1936	Statki: swoboda przepływu i żeglugi na czas neutralności Turcji, w razie stanu wojny zakaz dla statków nieprzyjaciela; okręty wojenne: swobodny przepływ dla lekkich okrętów nawodnych i okrętów pomocniczych[19], ograniczenia dla większych jednostek państw nieczarnomorskich, w razie przystąpienia Turcji do wojny – przepływ floty wojennej uzależniony od uznania władz tureckich
Cieśnina Magellana, Kanał Beagle	Argentyna  Chile	Ocean Atlantycki i Ocean Spokojny	Traktat graniczny między Chile i Argentyną z 23 lipca 1881, Porozumienie z 10 grudnia 1941, ustawodawstwo chilijskie	Początkowo neutralizacja brzegów cieśniny oraz całkowita swoboda przepływu statków i okrętów niezależnie od bandery; od 1941 uchylenie zakazu fortyfikowania cieśniny, zakaz żeglugi w nocy, kontrola przepływających statków[20]; od zakończenia II wojny światowej powrót do poprzednich regulacji
Cieśnina Tirańska	Egipt  Arabia Saudyjska  Izrael	Zatoka Akaba i Morze Czerwone	Traktat pokojowy izraelsko-egipski

Określenie międzynarodowy kanał morski stosuje się wobec sztucznych dróg wodnych, które łączą dwa akweny otwarte dla żeglugi międzynarodowej^[21]. Umiędzynarodowienie kanału stanowiącego wody wewnętrzne państwa odnosi się do wolności żeglugi i pozostaje bez wpływu na strefę kanału, stanowiącą terytorium państwa^[21].

Kanał	Państwo	Sąsiednie akweny	Akt prawny	Regulacje
Kanał Sueski	Egipt	Morze Śródziemne i Morze Czerwone	Konwencja konstantynopolitańska	Otwarty dla żeglugi; wielkość statku, procedury związane z przepływem oraz wysokość opłat określone są przez administrację państwową
Kanał Panamski	Panama	Ocean Atlantycki i Ocean Spokojny	Traktaty Torrijos-Carter z 1977	Otwarty dla żeglugi, od 1999 kontrolowany przez władze Panamy
Kanał Kiloński	Niemcy	Morze Bałtyckie i Morze Północne	Traktat wersalski z 28 czerwca 1919, wyrok STSM z 1923 w sprawie statku „Wimbledon”	Swoboda żeglugi dla flot handlowych i wojskowych państw pozostających w pokoju z Niemcami[22]
Kanał Koryncki	Grecja	Morze Jońskie i Morze Egejskie	ustawodawstwo greckie, porozumienia bilateralne	Swoboda żeglugi dla flot handlowych i wojskowych[23]

• zobacz też rzeka międzynarodowa.

• prawo morskie

• Remigiusz Bierzanek, Janusz Symonides: Prawo międzynarodowe publiczne. Wyd. 8. Warszawa: LexisNexis, 2008, s. 219–242. ISBN 978-83-7334-294-1.
• Dariusz Rafał Bugajski, Prawa żeglugowe okrętu w świetle prawa międzynarodowego, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 380, ISBN 978-83-7383-351-7.
• D.R. Bugajski, Przejście okrętów przez morze terytorialne państwa obcego w prawie i praktyce państw bałtyckich oraz NATO. Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej ISSN 0860-889X Rok XLVII Nr 1 (164) 2006 strony 5 – 32
• Leonard Łukaszuk, Współpraca i spory międzynarodowe na morzach. Warszawa: Difin, 2009.