50-ta rocznica utworzenia sowchozu "Gigant" – znaczek Poczty ZSRR z 1978 roku
Sowchoz (ros.совхоз, ukr.радгосп) – państwowe gospodarstwo rolne, charakterystyczne dla gospodarki ZSRR. Nazwa jest skrótowcem od sowietskoje choziajstwo (советское хозяйство), gospodarstwo radzieckie.
Pierwsze sowchozy utworzono wskutek dekretu o ziemi z 26 października?/8 listopada1917 roku[1], początkowo z części wywłaszczanych folwarków, później na niektórych gruntach przejmowanych przez państwo[1]. Miały być wzorowymi, wyspecjalizowanymi i zmechanizowanymi przedsiębiorstwami produkcyjnymi[1]. W odróżnieniu od kołchozów, które formalnie były spółdzielniami, sowchozy były państwowymi przedsiębiorstwami rolnymi[2]. W sowchozach obowiązywały gospodarka planowa i częściowo fikcyjny rozrachunek finansowy, przez cały czas istnienia miały problemy gospodarcze.
Gospodarka rolna oparta na sowchozach i niewiele w praktyce różniących się kołchozach okazała się na dłuższą metę niewydolna, działała w oderwaniu od racjonalności ekonomicznej[2]. Ceny zbytu płodów rolnych i wytworów produkcji zwierzęcej oraz ceny zakupu maszyn i surowców do produkcji były ustalane centralnie, zakłady dostarczające maszyny i surowce oraz w większości zakłady skupujące produkty były państwowe[2]. Tylko niewielka część produktów mogła być sprzedawana lokalnie. Pensje były stałe i w niewielkim stopniu zależące od pracy, od lat 1960. także w kołchozach[2]. Faktycznie brakowało bodźców ekonomicznych do racjonalizacji działalności, jak również niska pozostawała motywacja pracowników[2]. Wyższe urzędowe ceny zbytu produktów w mniej dogodnych klimatycznie lub bardziej oddalonych strefach, np. za kręgiem polarnym i na rosyjskim Dalekim Wschodzie, motywowały do umieszczania tam produkcji, mimo mniejszej opłacalności ekonomicznej[2]. Produkcja rolna wymagała dotacji państwowych, lecz ceny gotowych produktów dla ludności pozostawały stosunkowo niskie[2]. Kryzys szczególnie ujawnił się w latach 1980. i podczas transformacji ustrojowej lat 1990.[2] W tym okresie wydajność produkcji np. ziarna z hektara w ZSRR była ponad dwukrotnie niższa niż w Europie Zachodniej i USA oraz niższa od średniej światowej[2].
W 1974 roku istniało 17700 sowchozów, a w 1989 roku 23300 gospodarujących na 107,9 mln hektarów. Pogłowie bydła sowchozowego wynosiło 41,3 mln sztuk (w tym 12,7 mln krów), 26,9 mln sztuk świń, 65 mln sztuk owiec i kóz[1]. Michaił Gorbaczow częściowo zreformował sowchozy w ramach pieriestrojki, po upadku ZSRR i przywróceniu prywatnej własności ziem część sowchozów rozwiązano[1].
