|
Stefan Urosz I
Stefan Urosz I zwany Wielkim (serb.: Стефан Урош I, Stefan Uroš I; ur. przed 1229, zm. 1 maja 1277 lub 1280) – król serbski w latach 1243–1276, najmłodszy syn Stefana Pierwszego Koronowanego, święty Serbskiego Kościoła Prawosławnego. Stefan Urosz I objął władzę nad Serbią w 1243 roku w wyniku buntu możnych, którzy wynieśli go na tron po obaleniu poprzedniego króla Stefana Władysława. Jego długie panowanie stało się okresem gospodarczego rozwoju kraju. Przyczyniło się do tego sprowadzenie przez Urosza z Siedmiogrodu górników saskich i ponownie uruchomienie nieczynnych od V wieku kopalń srebra i ołowiu. Stabilizacja wewnętrzna kraju za jego panowania doprowadziła ponadto do rozwoju stosunków handlowych szczególnie z sąsiednim Dubrownikiem. W latach 1253–1254 i 1265–1268 doszło do wojen z Dubrownikiem zakończonych zwycięstwem Serbii. W 1268 roku Stefan Urosz I podjął nieudaną wyprawę przeciw Węgrom, podczas której został wzięty do niewoli i zmuszony do zapłacenia okupu za wypuszczenie na wolność. Umiejętne wykorzystywanie waśni między możnymi rodami doprowadziło Urosza do przyłączenia do Serbii zachodniego Zahumla i do stopniowego osłabienia pozycji książąt z bocznych gałęzi dynastii Nemaniczów. Centralizacyjna polityka króla doprowadziła w 1276 roku do buntu jego syna Stefana Dragutina. Stefan Urosz I został rozbity przez połączone siły rebeliantów i Węgrów w bitwie pod Gackiem. Pokonany, abdykował i wstąpił do wzniesionego przez siebie monasteru Sopoćani, gdzie wkrótce zmarł. Przed wstąpieniem na tronStefan Urosz I był najmłodszym synem Stefana Pierwszego Koronowanego, który urodził mu się z drugiego małżeństwa – z nieznaną z imienia żoną[1] – lub z trzeciego – z Anną Dandolo, poślubioną w 1216 roku[2]. Za panowania Stefana Pierwszego Koronowanego Serbia była państwem niezależnym, jednak władający po nim synowie nie potrafili utrzymać tego stanu – najpierw Stefan Radosław popadł w zależność od despoty Epiru Teodora Angelosa, a potem jego następca Stefan Władysław od cara bułgarskiego Iwana Asena II. Car zmarł w 1241 roku, a w roku następnym miał miejsce najazd tatarski na Bułgarię. Potęga bułgarska załamała się. W 1243 roku możnowładcy serbscy obalili Władysława i osadzili na tronie najmłodszego z braci, Stefana Urosza. Ten po krótkiej walce pogodził się z Władysławem i oddał mu Zetę i Trebinię, odebrane, niezależnie władającemu nimi, synowi Wukana Nemanicza, Jerzemu[3]. Rozwój gospodarczyGórnictwoPanowanie Stefana Urosza I przyniosło wyraźne ożywienie gospodarcze, stając się początkiem niezwykle szybkiego rozwoju ekonomicznego Serbii w następnym stuleciu. Stefan Urosz I sprowadził do Serbii z Siedmiogrodu uciekających przed Tatarami górników saskich, którzy wznowili eksploatację porzuconych w okresie wędrówki ludów kopalń rud srebra i ołowiu. Sasi założyli w pobliżu kopalń własne gminy miejskie, które królowie serbscy obdarzyli samorządem działającym na podstawie saskiego prawa górniczego. Władca z tytułu praw regalnych pobierał od 8 do 10 procent wydobytego kruszcu. Do dochodów królewskich należały także regalia mennicze – z wybijanej w dużej liczbie monety srebrnej[4][5]. Pierwsze wzmianki o Sasach w Serbii pojawiają się w dokumentach z 1254 roku. Pierwsza ich gmina powstała w leżącym na zachodzie Serbii Brskowie nad Tarą. Przewodzili jej knez Prebeger (niem. Frajberger) i kapelan Konrad. Prowadzili w niej działalność niemieccy dominikanie[6][7]. Brskowo było najbogatszą w II połowie XIII wieku kopalnią srebra w Serbii. W niedługim czasie powstała przy niej również mennica. W ślad za Brskowem powstały kolejne kopalnie w Rudniku, w regionie Kopaoniku i w przyszłości najbogatsza serbska kopalnia Novo Brdo. Wydobywano w nich srebro, złoto, ołów, miedź i żelazo[8]. Handel i finanse Długie panowanie Stefana Urosza I przyczyniło się też do ożywienia handlu, prowadzonego przede wszystkim przez kupców dubrownickich i kotorskich, oraz do rozwoju targów i osad wczesnomiejskich, do których napływali przybysze z Dalmacji, a nawet z Italii. 1 sierpnia 1243 roku Stefan Urosz I wydał przywilej potwierdzający Dubrowniczanom prawa handlowe i ulgi celne[3]. Głównym zagrożeniem dla handlu było rozbójnictwo[9], którym trudnili się zarówno górscy pasterze, jak i ludzie szlachetnego rodu. Interesy kupców zabezpieczone były umowami handlowymi, w których król zobowiązywał się do pokrywania strat materialnych poniesionych z ręki rozbójników[10]. Osady kupieckie powstawały głównie przy kopalniach i na skrzyżowaniu szlaków handlowych. Kupcy podlegali własnym prawom. Spory z Serbami były rozstrzygane przez trybunały mieszane złożone w równej części z Serbów i kolonistów. Kolonie uzyskiwały również przywilej wyznawania religii katolickiej, nie mogły jednak nawracać na nią Serbów[11]. Kupcy dalmatyńscy zarządzali kopalniami, a kupcy z Kotoru prowadzili działalność finansową przy dworze królewskim. Często kupowali też prawo do ściągania podatków i ceł. Król sprzedawał spodziewany roczny dochód, gwarantując jego uzyskanie, a nabywca prawa do daniny starał się osiągnąć zysk kosztem zobowiązanych do zapłacenia podatku. Zyski czerpane z górnictwa i handlu wzmocniły pozycję ekonomiczną władców serbskich. Dały im środki na zaciąg wojsk najemnych, uniezależniając od możnowładztwa, choć nie jest pewne, czy politykę korzystania z żołnierza najemnego rozpoczął już Stefan Urosz I[11]. Polityka zagranicznaWojny z DubrownikiemOsłabienie południowych i wschodnich sąsiadów Serbii sprawiło, że Stefan Urosz I mógł się skoncentrować w polityce zagranicznej na podporządkowaniu zachodniego Zahumla i obronie Serbii przed Węgrami[11]. W 1252 roku przeciw królowi serbskiemu wystąpił Dubrownik. Tło konfliktu stanowiło żądanie praw zwierzchnich nad ludnością katolicką Serbii, o które arcybiskup Dubrownika toczył spór z biskupem Baru[3]. Spór został przedłożony pod osąd papieża. Urosz i były król Władysław wspierali Bar. „Król” Zety Jerzy z kolei uznał zwierzchnictwo Dubrownika nad podległym mu Ulcinjem[12]. Późniejsza kronika Dubrownika, bynajmniej nienastawiona wrogo względem Urosza, podaje, że to król serbski wywołał konflikt, pragnąc zdobyć Dubrownik lub przynajmniej osłabić wpływy ekonomiczne Wenecji w Serbii. Wojska raguskie zgromadzone nad granicą z Serbią wycofały się przed Serbami poza mury miasta[13]. Wojna z 1252 roku zakończyła się układami. Jednak już w 1253 roku Dubrowniczanie zawarli sojusz z carem Michałem Asenem I mający na celu detronizację obydwu synów Stefana Nemanicza – Stefana Urosza I i Władysława[3]. W wojnie wziął też udział Radosław humski. Nawiązał on ścisłe stosunki z Dubrownikiem na południu, a w 1254 roku złożył hołd lenny królowi Węgier, prawdopodobnie po to, by uzyskać pomoc w projektowanej wojnie[14]. Przebieg działań wojennych jest słabo znany. Bułgarzy prawdopodobnie wycofali się po przeprowadzeniu rajdu sięgającego rzeki Lim i spustoszeniu Bijelogo Polja. Urosz zawarł z nimi jesienią 1254 roku separatystyczny pokój, który przywracał stan sprzed wojny[13]. W tym samym 1254 roku Stefan Urosz I zmusił Dubrownik do zawarcia pokoju i zapłacenia odszkodowania wojennego. Ponadto Dubrownik za prawo prowadzenia handlu musiał odtąd płacić królowi serbskiemu 2 tysiące złotych monet, tzw. perperów. W następnym roku Stefan Urosz I wymógł na biskupie dubrownickim zrzeczenie się pretensji do zwierzchnictwa nad katolikami serbskimi[3].  Kolejna wojna z Dubrownikiem wybuchła w 1265 roku, Urosz I oskarżył Dubrowniczan o zajęcie serbskich terytoriów przybrzeżnych, o przyznawanie azylu serbskim dezerterom i utrzymywanie związków z Wenecją[15], wymierzonych w przymierze Serbii z Bizancjum związanym z wrogą Wenecji Genuą. Późniejsze kroniki raguskie oskarżały i tym razem odpowiedzialnością za konflikt króla serbskiego. W trakcie trwania wojny żona Urosza, Helena, przeciwna polityce męża, nawiązała w sekrecie kontakt z miastem, obiecując donieść o planowanych posunięciach króla[16]. Pokój zawarty w 1268 roku potwierdzał warunki wcześniejszego traktatu[15][17]. Serbia i Dubrownik przeżyły jeszcze jeden krótki konflikt w 1275 roku. Wybuchł on na tle sporu Kotoru z Dubrownikiem. Ponieważ Kotor znajdował się w granicach Serbii i, pomimo że rządził się własnymi prawami, uznawał zwierzchnictwo króla serbskiego, Stefan Urosz I wysłał mu pomoc. Konflikt został szybko rozwiązany i nie miał dalszych następstw[18][19]. Stosunki z WęgramiPomimo napięć pomiędzy Węgrami a Serbią do przełomu 1267 i 1268 nie było pomiędzy obydwoma państwami konfliktu. Mimo że Radosław uznał w czasie wojny z Serbią zwierzchnictwo węgierskie, nie ma żadnych dowodów na udział Węgier w tym konflikcie[18]. W 1260 serbski oddział wspierał króla węgierskiego Belę IV w walce z władcą czeskim, a cztery lata później Stefan Urosz I uczestniczył w uroczystościach ślubnych młodszego z królewiczów węgierskich – Beli[20]. Granica pomiędzy Węgrami a Serbią przebiegała w tym czasie prawdopodobnie na północ od Zachodniej Morawy w pobliżu Ravna (Ćuprija)[18]. Pod koniec 1267 lub na początku 1268[21] Stefan Urosz I zaatakował węgierski banat Maczwy. Przyczyny najazdu nie są znane. Celem wyprawy mogło być przesunięcie granicy na północ lub zwykły rabunek. Wojska serbskie spustoszyły Maczwę[18] i możliwe, że zajęły jej część. Ostatecznie jednak, wiosną 1268 zostały pokonane przez bana Belę Rościsławowicza wspieranego przez posiłki przysłane przez jego dziada, króla Belę IV. Stefan Urosz I – razem ze swoim zięciem i dostojnikami – został wzięty do niewoli. Musiał zapłacić okup za swoje uwolnienie i zwrócić to, co być może zajął[20]. Według części badaczy gwarancją pokoju między obydwoma państwami było zawarcie małżeństwa przez najstarszego syna Stefana Urosza I – Dragutina, z wnuczką króla węgierskiego, Katarzyną. Inni natomiast uważają, że do ślubu doszło jeszcze przed 1268[18]. Zdaniem niektórych historyków Urosz został ponadto zmuszony do dopuszczenia swego syna do udziału w rządach[22] lub uznania zwierzchnictwa króla węgierskiego[20]. Polityka wschodnia UroszaNa panowanie Stefana Urosza I przypada okres wzrostu potęgi Cesarstwa Nicejskiego. W 1246 roku Jan III Watzatzes zdobył na Bułgarach Trację i Macedonię aż po Wardar, w grudniu tego roku zdobył Tesalonikę. W wyniku kolejnej wojny w 1252 roku opanował Macedonię zachodnią i albańską Kroję[23]. Rosnąca potęga Greków skłoniła do działania Manfreda, króla Sycylii, który w ciągu 1258 roku zmontował przymierze, w którego skład weszły: Epir i Księstwo Achai[24]. Serbia nie była w tym czasie w stanie przedsięwziąć poważniejszych kroków przeciw Cesarstwu[25]. Urosz poparł jednak sprzymierzeńców, zajmując w 1258 roku nicejskie: Skopje, Prilep i Kiczewo[24]. W 1259 roku sprzymierzone wojska sycylijsko-epirocko-achajskie zostały rozbite w bitwie pod Pelagonią. W 1261 roku cesarz Michał VIII Paleolog wkroczył do Konstantynopola, likwidując tym samym Cesarstwo Łacińskie i przywracając istnienie Cesarstwa Bizantyńskiego[26]. W następnych latach Urosz przechodzi na stronę bizantyńską. Kroniki Dubrownika podają jako jedną z przyczyn wojny w 1265 roku fakt, że Dubrownik utrzymywał stosunki z Wenecją, która była wrogiem sprzymierzeńca Serbii Bizancjum[16]. W 1268 roku na dwór serbski przybył dyplomata bizantyński, aby prowadzić negocjacje w sprawie ślubu młodszego syna Stefana Urosza I z córką cesarza Anną. Ślub ostatecznie nie doszedł do skutku z powodu sprzeciwu serbskiej opozycji[27]. Sytuacja po raz kolejny zmieniła się wraz z opanowaniem tronu sycylijskiego przez Karola Andegaweńskiego, który podjął plany restauracji zlikwidowanego przez Michała VIII Cesarstwa Łacińskiego. Karol rozpoczął zabiegi dyplomatyczne mające na celu zmontowanie koalicji antybizantyńskiej[28]. W 1273 lub nawet w 1272 Urosz przystąpił do obozu antybizantyńskiego[29]. Skłaniała go do tego żona Helena, Francuzka (być może córka ekscesarza łacińskiego Baldwin II), jak i racja stanu – po sojuszu z Karolem Urosz mógł się spodziewać powiększenia swych posiadłości kosztem Bizancjum[30]. Wraz z nim wśród sprzymierzeńców króla Sycylii znaleźli się: książę Achai i Aten, car bułgarski oraz książę Tesalii Jan I Angelos, którego córka została wydana za młodszego syna Stefana Urosza I[31]. Centralizacja państwa i upadek Dążąc do scentralizowania swej władzy, Stefan Urosz I tłumił separatyzmy regionalne. Usunął ze swego tytułu królewskiego odniesienia do Zahumlja, Trebinja i Duklji i tytułował się „królem wszystkich ziem serbskich i wybrzeża”[18]. Szczupłość źródeł nie pozwala na prześledzenie procesu stopniowego podporządkowywania Serbii zachodniego Zahumla. Dużą niezależnością przypuszczalnie cieszyło się tam miejscowe możnowładztwo, uwikłane w liczne wzajemne waśnie i konflikty. Urosz prawdopodobnie umiejętnie to wyzyskał, wykorzystując jednych możnowładców przeciw drugim i przeciw księciu Radosławowi. Przyjmując hołdy możnych, szukających związków z silną Serbią dla realizacji własnych lokalnych celów, doprowadził stopniowo do zmarginalizowania znaczenia potomków Mirosława i sprowadził ich do roli mało znaczących możnowładców, uznających panowanie serbskich władców[16]. W Zecie za jego panowania nastąpił stopniowy upadek znaczenia potomków Wukana. O najstarszym „królu” Jerzym[32] za panowania Stefana Urosza I źródła milczą. O młodszym Stefanie wiadomo jedynie, że wzniósł monaster w Moračy. Trzeci, Dimitri, noszący pośledni tytuł żupana, wstąpił do klasztoru[18]. Przez cały okres swego panowania Stefan Urosz I utrzymywał bliskie stosunki z Kościołem, choć i tu zaznaczyła się jego tendencja do centralizacji władzy. W 1263 roku wyznaczył na arcybiskupa Serbii swego brata Sawę, wcześniej biskupa Stonu. Po jego śmierci mianował arcybiskupem mnicha atońskiego Joanikije, ucznia Sawy II, który przed swym wyniesieniem był opatem w Studenicy. Związki Joanikija z Uroszem były tak silne, że arcybiskup zrzekł się urzędu, gdy król został zdetronizowany[27]. Stefan Urosz I ufundował w latach 60. XIII wieku monaster Sopoćani. Malowidła ścienne w cerkwi tego monasteru stanowią szczytowe osiągnięcie XIII-wiecznego malarstwa serbskiego. Przedstawiają one sceny religijne, a także członków rodziny królewskiej: oprócz samego władcy sportretowano jego synów, Dragutina i Milutina, żonę, Helenę, ojca, mnicha Simona, i dziada, św. Simeona[33]. Król wzniósł także kaplicę Przemienienia Pańskiego w Chilandarze na Atosie[27], a u atońskiego mnicha Domentijana zamówił napisanie Żywota św. Sawy i Żywota św. Simeona[34]. Dążąc do centralizacji władzy w państwie, Stefan Urosz I nie wydzielił też apanaży żadnemu ze swoich synów. Najstarszy Dragutin, przebywający na dworze królewskim, wspierany przez swego teścia, dążył jednak do objęcia własnej dzielnicy. Urosz sprzeciwił się temu, a część uczonych sądzi, że zdecydował również o przeniesieniu praw do tronu na młodszego Milutina. Ostatecznie w 1276 Dragutin wystąpił otwarcie o przyznanie mu części władzy w państwie. Urosz wpadł w gniew, a Dragutin, obawiając się o swoje życie, zbuntował się, wzywając na pomoc swego teścia. Uczeni różnią się w poglądach na przyczyny rebelii. Dinić uważa, że została spowodowana ambicją Dragutina i jego dążeniem do władzy. Mavromatis wykazuje, że Urosz w 1276 roku wyznaczył młodszego syna Milutina na swego następcę z pominięciem starszeństwa Dragutina, co stało się przyczyną buntu Dragutina[27]. Chcąc pozyskać stronników, Dragutin obiecał większy zakres swobód możnowładcom serbskim, szczególnie pochodzącym spoza centrum państwa, którzy za panowania Urosza stracili na znaczeniu i niezależności. Połączone armie: rebeliantów i Węgrów rozbiły siły Urosza pod Gackiem. Stefan Urosz I abdykował i wstąpił do klasztoru Sopoćani, przyjmując imię zakonne Symeon. Zmarł i został pochowany w Sopoćani[15]. Jako datę śmierci podaje się 1 maja 1277 lub 1280 roku[35]. Stefan Urosz I jest świętym serbskiego Kościoła prawosławnego. Jego żywot opisał arcybiskup Daniło II w Żywotach królów i arcybiskupów serbskich[36]. Opinie o Stefanie Uroszu IDyplomata bizantyński, który w 1268 roku przebywał w Serbii, pozostawił następujący opis dworu serbskiego: Wielki król, jak jest tytułowany, prowadzi życie proste, które przyniosłoby wstyd średniemu urzędnikowi w Konstantynopolu. Węgierska synowa króla pracuje przy kołowrotku w ubogiej sukni. Domownicy jedzą tak jak myśliwi albo złodzieje owiec[27].  John Fine tak charakteryzuje panowanie Stefana Urosza I: Urosz, który w 1243 objął Serbię po Władysławie, wydaje się być najzdolniejszym spośród trzech braci. Na obronę dwóch pozostałych można powiedzieć, że Urosz miał nad nimi tę przewagę, że jego panowanie zbiegło się z upadkiem dwóch niegdyś potężnych sąsiadów Serbii: Tesalonik-Epiru i Bułgarii. Pod rządami Urosza Serbia stała się znaczącą siłą na Bałkanach[8]. RodzinaW 1250 roku Stefan Urosz I poślubił Helenę, o której źródła serbskie mówią tylko, że była Francuzką i pochodziła z królewskiego lub cesarskiego rodu. Wśród dynastii, z których mogła pochodzić wymienia się: Walezjuszów, Andegawenów, Angelosów[15] i de Courtenayów[30]. Ze swą żoną Urosz miał czworo dzieci:
Związki rodzinne Stefana Urosza I[15]
Przypisy
Bibliografia
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
