Pierwszych pacjentów przyjęto wieczorem 7 września, co było możliwe dzięki mieszkańcom Warszawy, którzy dostarczyli łóżka, pościel, sprzęt gospodarczy itp.[8]
Działalność przed powstaniem
W okresie obrony Warszawy liczba pacjentów szybko rosła (do ok. 300 pod koniec września[8]). Do dnia kapitulacji miasta (28 września 1939) były to głównie ofiary nalotówLuftwaffe. Rannych umieszczano w pałacu Mniszchów i w sąsiednich budynkach, m.in. w pałacu Błękitnym, należącym do Ordynacji Zamoyskich. Po kapitulacji Warszawy szpital został zaliczony do szpitali wojskowych, utrzymywanych – zgodnie z konwencją genewską – przez stronę zwycięską (nakazano przekazywanie pacjentów cywilnych do innych szpitali)[7]. Ograniczono liczbę łóżek do 190 (głównie chirurgia urazowa[8]; szpital miał dobrze wyposażoną salę operacyjną, zlokalizowaną w schronie, znajdującym się w sąsiednim gmachu Banku Landaua[11][12]). W budynku banku mieściła się również szpitalna apteka[11]. Funkcję naczelnego lekarza[4][d] pełnili (kolejno) płk. Julian Szymański[e] i kpt. dr Jerzy Dreyza[8][12]. Mieszkania służbowe lekarzy, pielęgniarek i personelu szpitala mieściły się w kamienicach czynszowych tworzących wschodnią pierzeję placu przed pałacem Mniszchów[11].
„Malta” była też przygotowana do służby medycznej w czasie powstania warszawskiego[12]. Personel szpitala nazywał również swoją placówkę „Maltańcem“[11].
„Malta” znajdowała się między placówkami niemieckimi w Ogrodzie Saskim, dowództwem Wehrmachtu na placu Teatralnym, a powstańczym Starym Miastem. Po wybuchu walk byli początkowo przyjmowani głównie ranni Niemcy, zaś w kolejnych dniach coraz liczniejsi ranni powstańcy[3]. Opinia rannych Niemców na temat opieki medycznej, jakiej im udzielono, prawdopodobnie zadecydowała o losie Polaków po przejęciu szpitala przez kompanię z brygady Dirlewangera[3][12].
Personel szpitala
Na stronie internetowej „Szpitale Polowe 1944” zamieszczono nazwiska[12][h]:
Lekarze
Tadeusz Böhm, Jerzy Dreyza, Stanisław Gierałtowski[17][18], Władysław Kondratowicz ps. Wuk[19], Wacław Kuśnierczyk, Józef Lewandowski, Cyryl Jan Mockałło ps. Czesław[20], Stefan Tarnawski ps. Tarło[16], Szczepan Wacek ps. Podolski[21], Ludwik Wierzbicki ps. Judym[22], Wacław Żebrowski ps. Wacław[23]
W szpitalu znaleźli się ranni z ul. Elektoralnej i z Woli oraz szef sanitarny AK – płk dr Leon Strehl „Feliks” (zostały rozbite Oddziały III Obwodu AK i ewakuowano z Woli Komendę Główną AK). Utrzymywano kontakt ze Starówką (przez przełom w murze na zapleczu), jednocześnie przyjmując od frontu rannych Niemców (przestrzeganie instrukcji dr. Jerzego Dreyzy umożliwiło uniknięcie związanych z tym zagrożeń)[12].
Szpital przechodził z rąk do rąk (kilka razy doszło do wymiany ognia). Po przejęciu szpitala Niemcy nie zastosowali represji, które miały miejsce w innych powstańczych szpitalach (zob. rzeź Woli i pacyfikacja Czerniakowa), ze względu na obecność rannych jeńców niemieckich. Początkowo prowadzono stopniową ewakuację polskich rannych[12].
14 sierpnia
Obersturmführer Lagana (lub Lagna, Legana), dowódca kompanii z brygady Dirlewangera, wydał rozkaz natychmiastowego opuszczenia szpitala przez wszystkich. Płk Strehl zorganizował przeniesienie ok. 200 rannych, niezdolnych do samodzielnego poruszania się, przez opanowany przez Niemców Ogród Saski w kierunku Szpitala Ujazdowskiego, a następnie do gmachu PKO na ul. Jasnej[29] (nadano mu wówczas pseudonim „Mojżesz”). Dr Dreyza zaopiekował się grupą 30 rannych, dla których zabrakło tragarzy w pierwszym transporcie; zorganizował ich przeniesienie do Szpitala Wolskiego[12][30]. Ewakuacja Szpitala Maltańskiego bez ofiar, z pełnym wyposażeniem dla 120 chorych, jest uważana za wydarzenie bez precedensu w historii powstania warszawskiego[3][i].
Losy szpitala po likwidacji „Malty” przy ul. Senatorskiej
Po kapitulacji powstania Szpital Maltański został przeniesiony do Piastowa[13] jako szpital cywilny. Działał w budynkach Zakładów Akumulatorowych systemu „Tudor”[12]. Po zakończeniu wojny szpital podlegał Polskiemu Czerwonemu Krzyżowi[13][12], z którym Jerzy Dreyza zawarł porozumienie (marzec 1945) o przekazaniu jednostki do dyspozycji garnizonu wojskowego w Częstochowie. Szpital, nazywany Szpitalem Maltańskim lub „szpitalem walczącego podziemia”, działał od 23 marca 1945 roku jako pomocniczy szpital garnizonowy (Częstochowa, ul. Waszyngtona 42).
Tablica pamiątkowa, wmurowana 7 września 1989 roku na frontowej ścianie budynku Ambasady Belgii (ul. Senatorska 34)
Był wspomagany m.in. przez prezydenta miasta T.J. Wolańskiego, komendanta Garnizonu ppłk. Kondratowicza, księdza prałata Bolesława Wróblewskiego oraz Zarząd Główny i Zarząd Oddziału PCK[31]. Dr Jerzy Dreyza był ordynatorem Oddziału Chorób Wewnętrznych[31]. Placówkę zlikwidowano w roku 1949[12].
Upamiętnienie
W dniu 50. rocznicy założenia Szpitala Maltańskiego (7 września 1989) na frontowej ścianie budynku Ambasady Belgii przy ul. Senatorskiej 34 umieszczono tablicę pamiątkową. Uroczystość jej wmurowania odbyła się w obecności ambasadora Belgii, barona Thierry de Gruben, członków rodziny księcia Janusza Radziwiłła i osób, które w czasie wojny należały do personelu szpitala[8].
Uwagi
↑Do głównych statutowych celów Szpitalników należy: „opieka nad chorymi i rannymi, tak w czasach pokojowych jak przede wszystkim w czasach wojennych”[7].
↑ abcdefMaciej Janaszek-Seydlitz: Służba sanitarna w Powstaniu Warszawskim. [w:] Strona interneowaStowarzyszenia Pamięci Powstania Warszawskiego [on-line]. sppw1944.org. [dostęp 2017-02-03].
↑ abcPiotrP.StachiewiczPiotrP., „Parasol”: dzieje oddziału do zadań specjalnych Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Pax, 1981, ISBN 83-211-0273-5. Brak numerów stron w książce
↑ abcdTadeusz Wojciech Lange: Zakon Maltański w Drugiej Rzeczypospolitej, 1919-1939. Wydawn. Poznańskie, 2000, s. 173.
↑Jerzy Antoni Dreyza. [w:] Powstańcze Biogramy [on-line]. Muzeum Powstania Warszawskiego. [dostęp 2017-01-29].
↑ abcdZofia Radłowska: Skwerek przy Senatorskiej – wspomnienie sprzed lat [w:] Moje Miejsce Magiczne. Przewodnik po Warszawie. Łódź: Piątek Trzynastego, 1999, s. 95. ISBN 83-87735-16-7.
