Wieczny powrót

Ten artykuł należy dopracować:

od 2019-09 → zweryfikować treść i dodać przypisy,
→ poprawić styl – powinien być encyklopedyczny,
→ napisać artykuł w sposób neutralny.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Wieczny powrót, inaczej palingeneza światów^[1] – koncepcja filozoficzna przyjmująca, że świat powtarzał się i będzie powtarzać się wciąż w tej samej postaci nieskończenie wiele razy^[2]. Koncepcja ta ma swoje korzenie w starożytnym Egipcie. Stamtąd przywędrowała do Grecji. Po raz pierwszy pojawia się w filozofii Milezyjczyków, którzy głosili, że wszystko bierze swój początek z Arche i do niej powraca. Później idea została przejęta przez pitagorejczyków, a następnie stoików. Stoicy wierzyli, że świat to wciąż na nowo odgrywany spektakl, za każdym razem w najdrobniejszym szczególe identyczny z poprzednim. Wieczny powrót był ważną częścią filozofii Heraklita z Efezu (świat podlega zognieniu w wiecznym ogniu i powstaje na nowo) oraz Anaksymandra (Apeiron Anaksymandra). Wraz z końcem starożytności i rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa koncepcja ta została zapomniana. W czasach nowożytnych była rozwijana na nowo przez Fryderyka Nietzschego.

Jest to koncepcja zupełnie fizyczna, nie występuje w niej wędrówka dusz (reinkarnacja), ponieważ byty powracają wciąż w tych samych ciałach. Czas postrzegany jest jako cykliczny a nie prostoliniowy. Podstawą wiecznego powrotu jest stwierdzenie, że Wszechświat jest skończony przestrzennie, zawiera w sobie ograniczoną liczbę materii ale czas postrzegany jest jako nieskończony. Wszechświat nie ma stanu początkowego albo końcowego, stan materii w nim zawartej wciąż się zmienia. Ilość możliwych zmian jest skończona, dlatego prędzej czy później ten sam stan materii powtórzy się.

W starożytnym Egipcie skarabeusz był symbolem odrodzenia oraz wiecznego powracania.

Idea wiecznego powrotu została rozwinięta w starożytnej Grecji. Koncepcja ta była ważną częścią filozofii stoickiej, to właśnie stoicy sformułowali ją w sposób wyraźny. Stoicy głosili, że świat nie jest wieczny i kiedyś jego istnienie dobiegnie końca.

Według stoików świat rozpoczynał swoje istnienie w wiecznym ogniu a na końcu ulegał zognieniu. Każdy kolejny świat był dokładną reprodukcją poprzedniego. Wszystkie wydarzenia według stoików były ściśle zdeterminowane. Koncepcja czasu prostoliniowego wprowadzona przez Arystotelesa sprawiła, że idea wiecznego powrotu straciła zainteresowanie.

Idea wiecznego powrotu pojawia się także w Biblii w Księdze Koheleta (Koh 3, 1-15):

„Wszystko ma swój czas
i jest wyznaczona godzina na wszystkie sprawy pod niebem.
Jest czas rodzenia i czas umierania,
czas sadzenia i czas wyrywania tego, co zasadzono,
czas zabijania i czas leczenia,
czas burzenia i czas budowania, [...]
czas miłowania i czas nienawiści, [...]
Wszystko co czyni Bóg na wieki będzie trwało. [...]
To co jest, już było, a to, co ma być kiedyś, już jest. [...]”

Uroboros, wąż lub smok pożerający swój własny ogon był dla renesansowych alchemików symbolem wiecznego powrotu. Koncepcję wiecznego powrotu opisuje Sir Thomas Browne w swoim dziele Religio Medici.

 Osobny artykuł: Friedrich Nietzsche.

Idea wiecznego powrotu była ważną częścią filozofii Nietzschego, który jej przypisywał wyjątkowe znaczenie^[3].

Po raz pierwszy Nietzsche zetknął się z tą koncepcją w pracach niemieckiego poety Heinricha Heinego. Nietzsche wysnuł tę teorię w Wiedzy radosnej a następnie rozwinął ją w Tako rzecze Zaratustra.

W koncepcji przedstawionej przez Nietzschego świat jawi się jako nieustanne powtarzanie wszelkich czynów i wydarzeń raz popełnionych. Wychodząc z założenia, że świat składa się ze skończonej ilości możliwych wydarzeń, zaś czas jest nieskończony, każda nasza decyzja zaważa na wieczności. Podstawową kwestią jest jaki stosunek przyjmiemy wobec takiego stanu rzeczy. Czy okaże się on dla nas „największym ciężarem”, niemożliwym do uniesienia, całkowicie pętającym nasze działania, czy też wywołałoby u nas całkowite zatopienie się w życiu.

• Powieść Jamesa Joyce’a Finnegans Wake oparta jest na koncepcji wiecznego powrotu. Fabułę powieści tworzy niemające początku ani końca koło.
• Milan Kundera w swojej książce Nieznośna lekkość bytu wielokrotnie wraca do koncepcji wiecznego powrotu.
• Do koncepcji wiecznego powrotu nawiązuje również utwór Light the Universe metalowego zespołu Helloween z albumu Keeper of the Seven Keys – The Legacy, wykonywany z udziałem Candice Night; autorem tekstu jest Andreas Deris.
• Na końcu filmu K-PAX obcy o imieniu prot wyjaśnia koncepcję wiecznego powrotu na bazie współczesnej fizyki. Wszechświat zakończy się w Wielkim Krachu a potem zacznie na nowo podczas kolejnego Wielkiego Wybuchu.
• Film Dzień świstaka także został zainspirowany ideą wiecznego powrotu.
• Innymi filmami zawierającymi elementy tej idei to 12 małp, Vanilla Sky, Zakochany bez pamięci, seria Terminator, Mroźny Wiatr.
• Koncepcja wiecznego powrotu zawarta jest także w trylogii Matrix.
• It's all happened before and will happen again (To wszystko działo się już kiedyś i stanie się raz jeszcze) to nawiązanie wprost do koncepcji wiecznego powrotu z serialu Battlestar Galactica.
• W serialu Lexx zdolność Wyroczni do przepowiadania przyszłości opiera się na występowaniu wiecznego powrotu.
• W serialu True Detective główny bohater Rustin Cohle wspomina, że czas to płaski krąg.

We współczesnej kosmologii istnieje teoria wszechświata pulsującego, która może stanowić analog do koncepcji wiecznego powrotu. Istnieje również konforemna kosmologia cykliczna, stworzona m.in. przez Rogera Penrose'a^[4]. Inne cykliczne modele określa się jako bouncing universe^[5] i cyclic universe.

• Jurij Melwil: „Filozofia życia”. Fryderyk Nietzsche. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 530–537. (pol.).

• Kosmiczna koncepcja wiecznego powrotu w filozofii starej Stoi