Wielkie wędrówki Serbów

Wielkie wędrówki Serbów (serb. Велике сеобе Срба, Velike seobe Srba)^[1][2] – dwie masowe migracje ludności serbskiej z różnych terytoriów znajdujących się pod panowaniem Imperium Osmańskiego na tereny pod panowaniem monarchii habsburskiej w XVII i XVIII wieku.

Pierwsza wielka wędrówka miała miejsce podczas V wojny austriacko-tureckiej (1683–1699), po ponownym zajęciu przez Turków regionów Serbii, które podczas wojny znalazły się tymczasowo pod kontrolą habsburską. Na czele tej migracji stanął patriarcha serbski Arseniusz III^[3].

Druga wielka migracja miała miejsce podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1737–1739), również równolegle z wycofaniem się Habsburgów z terytorium, które w latach 1718–1739 funkcjonowało jako Królestwo Serbii. Migracją tą kierował patriarcha serbski Arseniusz IV^[3].

Pierwsza wielka wędrówka Serbów na trwałe wpisała się w serbską mitologię narodową, tworząc archetypiczny obraz narodu serbskiego, jego związku z prawosławiem i roli patriarchy jako przywódcy narodowego^[4].

W 1683 r. wojska Imperium Osmańskiego obległy Wiedeń, ale zostały rozgromione przez sojusznicze wojska, w skład których wchodziły m.in. siły habsburskiej Austrii. Siły cesarskie, w których coraz bardziej znaczącą postacią był książę Eugeniusz Sabaudzki, kontynuowały działania przeciwko Turkom, odnosząc zwycięstwa pod Mohaczem w 1687 r. i pod Zentą w 1697 r. W styczniu 1699 r. sułtan podpisał traktat karłowicki, na mocy którego uznał zwierzchnictwo Habsburgów nad niemal całymi Węgrami, a także nad zamieszkiwaną przez Serbów Wojwodiną. Na ziemie pod panowaniem Habsburgów udały się dziesiątki tysięcy serbskich rodzin, którym przewodził serbski patriarcha Arseniusz III. W 1690 i 1691 cesarz Leopold I wydał szereg edyktów (przywilejów) regulujących prawa Serbów w imperium^[5][6].

Niektórzy serbscy historycy, powołując się na dokument wydany przez cesarza Leopolda I w 1690 r., twierdzą, że Serbowie zostali „zaproszeni” na Węgry. Oryginalny tekst w języku łacińskim pokazuje jednak, że Serbom w rzeczywistości doradzano powstanie przeciwko Osmanom i sugerowano, by nie opuszczali ziem, na których żyli ich przodkowie^[7][8].

Podczas wojny austriacko-tureckiej (1683–1699) stosunki między muzułmanami i chrześcijanami w europejskich prowincjach Imperium Osmańskiego stały się skrajnie wrogie. Serbskie powstanie zostało stłumione. Wówczas czołowi hierarchowie Serbskiego Kościoła Prawosławnego, na czele z patriarchą zwrócili się w 1689 roku o pomoc do Habsburgów. Patriarcha Arseniusz III wzywał do zbrojnego powstania przeciwko Turkom, wspierającego wojska austriackie^[9][10].

Po klęsce powstania Serbowie udali się na emigrację. W 1690 r. cesarz Leopold I zezwolił uciekinierom zgromadzonym nad brzegami Sawy i Dunaju w Belgradzie na przekroczenie rzek i osiedlenie się w monarchii habsburskiej. Uznał też patriarchę Arseniusza III za ich duchowego przywódcę^[11]. Cesarz traktował patriarchę jako namiestnika-vojvodę, a więc również świeckiego zwierzchnika ludności serbskiej^[11]. W 1694 r. Leopold I uznał Arseniusza III za przywódcę nowo powstałej prawosławnej Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w monarchii Habsburgów^[12], funkcjonującej niezależnie od Serbskiego Kościoła Prawosławnego w Imperium Osmańskim, a następnie w Serbii^[13]. Serbowie otrzymali od cesarza przywileje, które gwarantowały im odrębność narodową i religijną oraz szereg praw i wolności w monarchii habsburskiej^[12]. Osiedlali się głównie w południowych częściach Królestwa Węgier. Najważniejsze ośrodki, w których zamieszkali serbscy migranci to Szentendre, Buda, Mohacz, Pecz, Segedyn, Baja, Tokaj, Nagyvárad, Debreczyn, Kecskemét, Szatmár^[9]. Według Malcolma największa liczba uchodźców pochodziła z rejonu Nysy, Doliny Morawy i okolic Belgradu. Część uchodźców stanowili muzułmanie oraz katolicy^[14].

Wybuch wojny habsbursko-osmańskiej (1737–1739) wywołał drugą wielką migrację Serbów. W 1737 r., na samym początku wojny, serbski patriarcha Arseniusz IV stanął po stronie Habsburgów i poparł bunt Serbów Raški przeciwko Osmanom. W czasie wojny armie Habsburgów i milicja serbska nie odniosły znaczących sukcesów, w związku z czym zostały zmuszone do odwrotu. Do 1739 r. całe terytorium habsburskiego Królestwa Serbii zostało utracone na rzecz Osmanów. W czasie wojny duża część ludności chrześcijańskiej z regionu Raški i innych ziem serbskich uciekła na północ. Osiedlali się głównie w Sremie (Syrmii) i okolicach, w granicach monarchii habsburskiej. Wśród uchodźców było także katolickie albańskie plemię Klimente, które osiedliło się w trzech wsiach w Syrmii^[3].

Źródła podają różne dane dotyczące liczby osób, które udały się do monarchii habsburskiej podczas pierwszej wielkiej wędrówki Serbów:

• Według Noela Malcolma przetrwały dwa oświadczenia patriarchy Arseniusza III. W 1690 roku napisał, iż wyprowadził z ziem Imperium Osmańskiego „ponad 30 000 dusz”. Sześć lat później twierdził, że było to „ponad 40 000 dusz”^[15]. Malcolm cytuje również oświadczenie kardynała Leopolda Karla von Kollonitscha z 1703 r. o ponad 60 000 ludzi przyprowadzonych przez patriarchę z Belgradu do Królestwa Węgier. W ocenie Malcolma liczba ta zapewne jest przesadzona^[15]. Według Noela Malcolma dane, które podają, że w tej migracji uczestniczyło 37 000 rodzin, pochodzą z jednego źródła: serbskiej kroniki klasztornej, która została napisana wiele lat po wydarzeniu i zawiera kilka innych błędów^[14].
• Rękopis przechowywany w klasztorze Šišatovac napisanym przez mnicha Stefana z Ravanicy 28 lat po pierwszej fali mówi o 37 tys. rodzin^[16].
• Taką samą liczbę podaje praca Pavle Julinaca, wydrukowana w 1765 r., zawierająca liczbę zapisaną w oficjalnym raporcie skierowanym do Wiednia^[17].
• O 37 tys. rodzin kierowanych przez patriarchę pisał Jovan Rajić w latach 1794–1795^[18] i Johann Engel w 1801 r.^[19], taką też liczbę podaje Serbska Akademia Sztuki i Nauki^[12].
• Mikael Antolović przestudiował artykuły Ilariona Ruvaraca, który twierdził, że samo tylko terytorium Kosowa opuściło od 70 000 do 80 000 uchodźców, a serbska opinia publiczna była przekonana, że było ich nawet pół miliona^[20].
• Émile Picot doszedł do wniosku, że było to 35–40 tys. rodzin, a więc od 400 000 do 500 000 osób, biorąc pod uwagę, że były to najpewniej duże, wielopokoleniowe rodziny^[21].
• Tatjana Popović ocenia rozmiary pierwszej serbskiej migracji na 60 tys. rodzin^[22].
• Według Stevana K. Pavlowitcha Imperium Osmańskie opuściło co najmniej 30 000 osób^[11].
• Zdaniem Simy Ćirkovicia liczba 40 tys. osób jest przesadzona, ale nie istnieją źródła, które pozwoliłyby zaproponować alternatywną, bardziej wiarygodną liczbę niż ta podana przez patriarchę serbskiego^[23].
• Inni historycy podają, że w tym czasie wyjechało tylko kilka tysięcy uchodźców^[24].

Serbowie z tych migracji osiedlili się w południowej części Królestwa Węgier (na południe od Szentendre, w którym stanowili większość ludności w XVIII wieku, w mniejszym stopniu Komárom) oraz w Chorwacji.

Wielkie migracje Serbów z Bałkanów na Nizinę Panońską rozpoczęły się w XIV wieku i trwały do końca XVIII wieku. Jednak to wielkie migracje z lat 1690 i 1737-39 były największymi przepływami ludności, po których wydano przywileje regulujące status Serbów w monarchii habsburskiej. Serbowie, którzy w tych migracjach osiedlili się w Wojwodinie, Slawonii i regionach należących do Pogranicza Wojskowego^[25] zasilili istniejącą populację serbską w tych regionach. Z czasem Serbowie stali się ważnym czynnikiem politycznym w monarchii habsburskiej.

Pierwsza wielka wędrówka Serbów na trwałe wpisała się w serbską mitologię narodową, tworząc archetypiczny obraz narodu serbskiego, jego związku z prawosławiem i roli patriarchy jako przywódcy narodowego^[4].

Narracja o wielkich wędrówkach Serbów jest częścią serbskich narracji tożsamościowych. Funkcjonuje jako mit narodowo-religijny o tematyce heroicznej^[26][7]. Frederic Anscombe sugeruje, że „wraz z narracjami składającymi się na mit kosowski stanowią podstawę serbskiego nacjonalizmu i podsycają konflikty”^[27]. Według Anscombe’a, narracja o wielkich wędrówkach Serbów łączy romantyczną historię narodową z późnonowoczesną rzeczywistością, przedstawiając kosowskich Albańczyków jako potomków ludności sprowadzonej przez Osmanów po wypędzeniu, ucieczce ludności serbskiej^[9]. Ich pojawienie się i zajęcie terytorium Serbów w tej wersji mitu jest swoistym powtórzeniem bitwy na Kosowym Polu^[28], kolejnym elementem martyrologicznego mitu kosowskiego^[2]. Frederick Anscombe konkluduje, że uznawanie kosowskich Albańczyków za potomków osadników sprowadzonych po wielkiej wędrówce Serbów nie ma historycznych podstaw, a zachodnie i częściowo centralne Kosowo były traktowane przez Osmanów jako ziemie albańskie jeszcze przed wojną z Austrią w 1690 r.^[28] Malcolm i Elsie twierdzą, że w związku z wojną Świętej Ligi (1683–1699) miały miejsce różne migracje ludności, z różnych regionów. Faktem jest, że tysiące uchodźców znalazło schronienie na nowej granicy monarchii habsburskiej, jednak nie byli to wyłącznie kosowscy Serbowie^[29][28]. W ocenie Malcolma większość serbskich uchodźców nie pochodziła z Kosowa, a i Arseniusz nie organizował ich odejścia z tego terenu, ponieważ jego wyjazd był niezwykle pośpieszny. Malcolm zauważa, że Toma Raspasani, który podczas odwrotu austriackiego z ledwością zbiegł z zachodniego Kosowa przed Turkami, sam napisał później, że „nikt nie mógł się wydostać”^[30]. Malcolm twierdzi, że Arseniusz w momencie, gdy rozpoczęła się wielka wędrówka, był w Czarnogórze, a następnie uciekł do Belgradu, twierdzy wciąż znajdującej się pod kontrolą Austrii, która stała się naturalnym celem wielu serbskich uchodźców ze wszystkich ziem serbskich^[30]. Wśród tych, którzy się tam zgromadzili, byli ludzie z części Kosowa (głównie wschodniego), którym udało się uciec przed najazdem osmańskim. Jednak większość uchodźców pochodziła prawdopodobnie z innych obszarów^[30]. Wśród uchodźców, którzy przenieśli się wówczas na terytoria kontrolowane przez Austrię, była także znaczna liczba Albańczyków, prawosławnych i katolików^[31].

Emil Saggau twierdzi, że współczesna narracja o wielkiej wędrówce Serbów czerpie inspirację z pism Vuka Karadžicia i Petara II Petrovića-Njegoša, a wcześniej, to jest przed XIX w., nie była ona elementem serbskiej tożsamości narodowej^[32]. W XIX w. pamięć o wędrówce była wspierana przez serbskich przywódców – w 1896 r. patriarcha serbski Jerzy zamówił u malarza Paji Jovanovicia monumentalny obraz przedstawiający exodus Serbów^[9] i osobiście ingerował w jego kształt^[10]. Według Maroša Melichárka symbolika wielkiej wędrówki Serbów jest nadal żywa, a z wydarzeniami z XVII i XVIII w. są porównywane takie wydarzenia, jak odwrót armii serbskiej podczas I wojny światowej czy ucieczka Serbów z Krajiny w 1995 r.^[9]

Malcolm uważa, że dowody historyczne nie potwierdzają nagłego masowego exodusu Serbów z Kosowa w 1690 r.^[14] W jego ocenie nawet jeśli populacja kosowskich Serbów została uszczuplona w 1690 r., musiała najpewniej zostać zastąpiona napływem Serbów z innych obszarów. Jak pisze, takie przepływy zdarzały się i to z wielu różnych obszarów^[30]. Nastąpiła również migracja Albańczyków z Malsi, ale były to powolne, długotrwałe procesy^[30]. Malcolm przekonuje, że jeśli wziąć pod uwagę, że Albańczycy stanowili znaczną część populacji przed 1690 r., a większość albańska w Kosowie zaistniała dopiero w połowie XIX wieku, masowy exodus Serbów z Kosowa w 1690 r. wydaje się mało prawdopodobny^[30]. W 1689 roku w Kosowie zarówno muzułmańscy Albańczycy, jak i Serbowie powstali przeciwko Imperium Osmańskiemu pod wodzą albańskiego arcybiskupa Pjetera Bogdaniego i Tomy Raspasaniego^[30][33].

Według Johna Lampe to właśnie po migracji Serbów w 1690 r. Turcy po raz pierwszy zachęcali Albańczyków do migracji do Kosowa. Większą, wschodnią część Kosowa nadal w większości zamieszkiwali prawosławni Serbowie, przy obecności najpierw głównie katolickich, a następnie również muzułmańskich Albańczyków, których obecność od XVI w. wzrastała za sprawą migracji z zachodniej części regionu. Według tego autora Kosowo było w większości zamieszkiwane przez ludność albańską już w końcu XVIII wieku^[34]. Temat wielkich wędrówek Serbów jest źródłem sporów między serbskimi i albańskimi historykami, reprezentującymi odmienne interpretacje i punkty widzenia dotyczące opisywanych zdarzeń^[35].