|
Łuna 25
Łuna 25 (ros. Луна-25) – rosyjska sonda kosmiczna do badań Księżyca. Był to lądownik, który miał wylądować w pobliżu południowego bieguna Księżyca (Krater Boguslawsky[1]). Start misji, po wielokrotnych przesunięciach, nastąpił 11 sierpnia 2023 roku (czasu lokalnego)[2]. Misja zakończyła się niepowodzeniem, sonda rozbiła się na Księżycu. Cele misjiŁuna-25 była pierwszą misją programu Łuna-Głob (ros. Луна-Глоб), będącym kontynuacją programu Łuna z czasów radzieckich. Miała przetestować technologię i przeprowadzić badania powierzchni Księżyca. Miejscem lądowania był krater w okolicach południowego bieguna Księżyca, teren górzysty i trudny do umieszczenia aparatury, gdzie pod powierzchnią znajduje się stała woda[3], potwierdzona przez NASA[4] i będąca jednym z celów badawczych Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO). Łuna-25 miała przeanalizować ją pod kątem możliwej produkcji tlenu oraz wykorzystania w paliwie rakietowym[5]. Żywotność instrumentów badawczych przewidziano na rok[6]. Ponadto sonda miała zbadać substancje lotne i plazmę w egzosferze oraz stworzyć mapę powierzchni na potrzeby przyszłych lądowań[6]. Kierownik naukowy projektu L. Zielionyj informował również o analizie wykorzystania stałej wody na potrzeby przyszłych załóg kosmicznych[5]. Przebieg misji11 sierpnia 2023 r. o godzinie 8:10:57 czasu lokalnego[7] z platformy startowej S-3 w kosmodromie Wostocznyj[8] wystartowała rakieta nośna Sojuz-2.1w z blokiem przyśpieszającym Fregat, typu Fregat-M. Po godzinie i dwudziestu minutach stacja oddzieliła się od Fregat-M. Następnie Łuna-25 weszła na trajektorię lotu na Księżyc[9]. 12 sierpnia dokonano pierwszej, planowanej korekty trajektorii lotu[9]. 13 sierpnia włączono i przetestowano aparaturę naukową[9]. 14 sierpnia dokonano drugiej, planowanej korekty trajektorii lotu. Kamery pokładowe wykonały pierwsze zdjęcia z kosmosu[10]. 16 sierpnia Łuna-25 osiągnęła orbitę wokół Księżyca 16 sierpnia o godzinie 18:03 UTC+9[11][12]. 17 sierpnia podczas lotu Łuny-25 po orbicie włączono aparaturę naukową. Kamery wykonały zdjęcie niewidocznej strony Księżyca[13] za pomocą STS-Ł[14]. Przedstawiało krater uderzeniowy Zeeman w pobliżu południowego bieguna. 18 sierpnia dokonano planowanej korekty trajektorii, w celu przygotowania do lądowania[9]. 19 sierpnia przewidziana była kolejna korekta trajektorii przed lądowaniem, która miała być wykonana około godziny 14:10 czasu moskiewskiego[15]. Około 14:57 czasu moskiewskiego łączność z Łuną-25 została przerwana[16]. Trzy godziny później Roskosmos ogłosił „sytuację nienormalną” na lądowniku po wydaniu nieudanego polecenia odpalenia małego silnika, co spowodowało przeniesienie lądownika na orbitę „przed lądowaniem”. 19 i 20 sierpnia podejmowano działania mające na celu połączenie z sondą i ustalenie jej lokalizacji, ale nie przyniosły one rezultatu[17]. 20 sierpnia Roskosmos potwierdził, że sonda rozbiła się na powierzchni Księżyca po utracie kontaktu[18][19][20]. 21 sierpnia Jurij Borisow, szef Roskosmosu, poinformował, że przyczyną awarii był układ napędowy. Silniki powinny wyłączyć się po 84 sekundach, a pracowały 127 sekund[21][22]. 21 sierpnia, na podstawie ostatnich parametrów lokalizacyjnych, Instytut Matematyki Stosowanej Rosyjskiej Akademii Nauk obliczył, że sonda uderzyła o powierzchnię Księżyca w krater Pontecoulant G minutę po zerwaniu łączności[23]. 24 sierpnia amerykański orbiter LRO zaobserwował tam nowy, dziesięciometrowy krater, który prawdopodobnie powstał w wyniku uderzenia sondy; miejsce uderzenia ma współrzędne ☾ 57,865°S 61,360°E/-57,865000 61,360000[24]. Koordynatorzy i wykonawcyZa misję odpowiadał Roskosmos. Kierownikiem naukowym projektu został prof. Lew Matwiejewicz Zielionyj (ros. Лев Матвеевич Зелёный)[6] dyrektor naukowy Instytutu Badań Kosmicznych Rosyjskiej Akademii Nauk[25], fizyk, specjalizujący się w badaniach planet i fizyce plazmy kosmicznej. Badania naukowe na potrzeby projektu przeprowadzał Instytut Badań Kosmicznych Rosyjskiej Akademii Nauk[6]. Stowarzyszenie Naukowo-Produkcyjne Siemiona A. Ławoczkina zostało wybrane przez Roskosmos jako główny podwykonawca techniczny[6], głównym konstruktorem został Pawieł Kazmierczuk (ros. Павел Казмерчук)[26]. Sonda Łuna-25 powstała w biurze konstrukcyjnym Ławoczkina. Europejska Agencja Kosmiczna brała udział w przygotowaniu systemów kontroli lądowania, ale współpraca została zerwana w związku z inwazją Rosji na Ukrainę[27]. Konstrukcja sondyLądownik wyposażony był w spektrometr masowy, spektrometry promieniowania gamma i neutronów, sejsmometr, urządzenie do pomiaru własności termicznych regolitu i kamery telewizyjne[28]. Po wstępnym wyhamowaniu przez hamujący silnik rakietowy, uderzenie lądownika o powierzchnię Księżyca miały złagodzić poduszki powietrzne. Początkowe plany przewidywały wyposażenie sondy w zestaw 12 penetratorów (dziesięć niewielkich pozbawionych silników hamujących oraz dwóch większych zaopatrzonych w takie silniki), które miały utworzyć na powierzchni Księżyca sieć sejsmometrów[29]. Z planów być może zrezygnowano. Później planowano wykorzystanie czterech japońskich penetratorów, które zostały skonstruowane na potrzeby odwołanej w 2007 r. misji LUNAR-A[30]. Każdy z penetratorów miał mieć masę 45 kg i zawierać sejsmometr, czujniki strumienia cieplnego i przyspieszeniomierz. Sztuczny satelita Księżyca, który miał być pierwotnie częścią misji Łuna-Głob i m.in. pełnić rolę w wyborze przyszłych miejsc lądowania, stał się osobną misją Łuna 26[28]. Sonda zawierała ładunek badawczy o masie ok. 20 kg, składający się z 7 instrumentów naukowych i bloku sterującego:
Sondę zasilał radioizotopowy generator termoelektryczny (ros. skr. RITEG) 238-6.5/3 AWR002R na bazie ditlenku plutonu[31]. Był to cylinder z kołnierzem wykonany ze stopu glinu, zawierający blok cieplny TB-238-130 oraz półprzewodnikową baterię termoelektryczną. Miał moc cieplną od 125 do 130 W i masę 6,2 ± 0,4 kg. Historia projektuPrzebieg prac.jpg) Pierwsze prace nad projektem rozpoczęły się w 2007 roku. Wówczas poinformowano o planowanym podpisaniu porozumienia między Rosją i Japonią, dotyczącym zakupu japońskich urządzeń wiertniczych, które miały zostać zainstalowane w sondzie[30]. Start misji był wielokrotnie przekładany; początkowo planowano go na 2012 rok[29]. W 2010 roku Rosyjska Akademia Nauk przedstawiła szczegóły projektu badania biegunów księżycowych. Przewidywano dwie misje naukowe w 2013 roku, z których jedna miała być rosyjska, a druga stanowić wspólną misję Rosji i Indii[32], (w późniejszym terminie Indie wycofały się z projektu na skutek opóźnień w realizacji ze strony rosyjskiej). Do 2013 roku start rakiety nośnej przewidziano z kosmodromu Bajkonur, (planowano użycie rakiet Sojuz 2 lub Zenit-2), następnie postanowiono, że miejscem startu będzie kosmodrom Wostocznyj[33]. Start przesunięto (bez podania przyczyn) na 2014 rok[34]. Według planów z końca 2014 roku start miał nastąpić w 2018 roku, zredukowano liczbę instrumentów w stosunku do pierwotnego planu[35]. W maju 2022 r. zapowiedziano, że misja wystartuje do końca września, ale w lipcu pojawiły się informacje o przesunięciu na początek 2023. Przyczyną była niewystarczająca dokładność instrumentu radarowego, odpowiadającego za bezpieczne lądowanie – szanse jego powodzenia oceniono na 80%[36]. Wpływ sankcji na projektOpóźnienia w realizacji projektu wynikały między innymi z powodu sankcji związanych z aneksją Krymu i wybuchem wojny w Donbasie. Od 2014 r. Rosja nie mogła zakupić zachodniej aparatury do nawigacji[37]. Musiała skonstruować własny odpowiednik urządzenia Astrix 1000, co trwało 1,5 roku[38]. W 2018 roku z projektu wycofała się szwedzka firma, która skonstruowała urządzenie LINA-XSAN[39][40]. Zostało ono wymontowane z Łuny-25 i użyte w chińskim lądowniku Chang'e 4[41]. Po rozpoczęciu inwazji na Ukrainę Europejska Agencja Kosmiczna odmówiła współpracy z Rosją przy projekcie[27], którym uprzednio była zainteresowana[42]. 12 kwietniu 2022 r. agencja Interfax opublikowała komunikat z oświadczeniem Putina, w którym zapowiedział wystrzelenie Łuny-25 w trzecim kwartale tego roku[43]. Dzień później Europejska Agencja Kosmiczna definitywnie wycofała się z projektu i zapewnionego uprzednio wsparcia[44][45], dlatego z Łuny-25 usunięto kamerę nawigacyjną (Pilot-D), skonstruowaną przez europejskich inżynierów[41], co ponownie opóźniło start misji. Kwestia współpracy z ISROW 2007 r. podczas Międzynarodowej Konferencji Astronomicznej w Hajdarabad omówiono współpracę Rosji i Indii w zakresie lotu na Księżyc[46]. Strona rosyjska planowała wówczas, że pierwsza misja odbędzie się w 2010 r. z udziałem rosyjskiego modułu do lądowania, łazika księżycowego i przyrządów badawczych, Indie dostarczą rakietę nośną, a start odbędzie się z indyjskiego kosmodromu[46]. 12 listopada 2007 r. Roskosmos i ISRO podpisały porozumienie o współpracy przy projekcie Chandrayaan-1 i Chandrayaan-2[47]. Podczas realizacji kontraktu dochodziło do nieporozumień, ostatecznie Indie zerwały go w 2015 r. z powodu nieprzestrzegania harmonogramu przez stronę rosyjską[48] i postanowiły zrealizować projekt samodzielnie. Następnie rozważano wystrzelenie Łuny-25 razem z Chandrayaan-2 na indyjskiej rakiecie nośnej, ale nie doszło to do skutku[49]. Indyjska misja Chandrayaan-3 rozpoczęła się 14 lipca 2023 r. i również obrała za cel południowy biegun Księżyca, zaś lądowanie przewidziano na 23 lub 24 sierpnia[50]. Zbliżony termin z lotem Łuny-25 powodował, że praktycznie do ostatnich dni nie było wiadomo, która sonda wyląduje pierwsza, a rzecz stała się przedmiotem rywalizacji. 11 sierpnia Lew Zielionyj poinformował, że Łuna-25 powinna znaleźć się na powierzchni Księżyca dwa dni wcześniej niż Chandrayaan-3, pomimo późniejszego startu[5]. FinansowanieProjekt był finansowany z budżetu państwowego oraz środków Roskosmosu. W Federalnym Programie Kosmicznym na lata 2016-2025 przewidziano 2,9 mld rubli na dofinansowanie Łuny-25[51]. W 2016 r. Roskosmos podpisał kontrakt ze Stowarzyszeniem Naukowo-Produkcyjnym Siemiona A. Ławoczkina (głównym podwykonawcą) oraz Instytutem Badań Kosmicznych Rosyjskiej Akademii Nauk (koordynator naukowy) o wartości 4,5 mld rubli[52]. Z uwagi na komplikacje i konieczność tworzenia urządzeń uprzednio wymontowanych z Łuny-25 budżet projektu był wyższy niż pierwotnie planowano. W 2020 roku Roskosmos planował przeznaczyć dodatkowe 1,4 mld rubli na jego ukończenie[51]. Całkowity koszt projektu nie został podany. Na podstawie kwot figurujących w zamówieniach publicznych dziennikarze oszacowali go na min. 12,6 mld rubli[53]. Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Encyklopedie internetowe (lądownik księżycowy):
|
||||||||||||||||||||||||||||||||
