|
Formacje graniczne II RzeczypospolitejFormacje graniczne II Rzeczypospolitej – wyspecjalizowane organizacje państwa polskiego ochraniające granicę państwową. W 1918 zakończyła się I wojna światowa i Polska odzyskała niepodległość. Powrót kraju na mapę Europy wyznaczył także jego granice. Ich ochronę w latach dwudziestolecia międzywojennego zajmowało się kilka formacji[1]. Powstanie i rozwój polskich formacji granicznychW październiku 1918 Rada Regencyjna rozpoczęła prace nad powołaniem formacji do ochrony granic Rzeczypospolitej. Minister aprowizacji w rzędzie Józefa Swieżyńskiego, Antoni Mińkiewicz podjął starania o zabezpieczenie terenów kontrolowanych przez polskie ośrodki władzy przed masowym wywozem towarów[1]. Przy Ministerstwie Aprowizacji zamierzano powołać Straż Gospodarczo-Wojskową. Formacja miała podlegać pod względem wykonywanych zadań Ministerstwu Aprowizacji, a pod względem organizacji Ministerstwu Wojny[2]. Dowódcą Straży Gospodarczo-Wojskowej mianowany został płk Adolf Małyszko[3]. 6 grudnia 1918 pierwszy oddział objął służbę na dworcu kolejowym w Lublinie[4]. Kolejne warty pojawiły się w Warszawie oraz na dworcach kolejowych Zagłębia Dąbrowskiego, przez które wywożono najwięcej towarów[1]. W tym samym czasie Ministerstwo Skarbu, wzorując się na austriackiej Służbie Granicznej, przystąpiło do tworzenia Korpusu Straży Skarbowej – jednostki o zbliżonych kompetencjach. Uznano zatem, że powołanie Straży Gospodarczo-Wojskowej jest bezcelowe[5]. Uważano, że „wprzęgnięcie Straży Skarbowej do służby aprowizacyjnej odbyłoby się z korzyścią zarówno dla służby podatków i monopoli, jak i dla agend aprowizacyjnych, oszczędziłoby państwu podwójnych wydatków, nie narażałoby administracji na niebezpieczeństwo tarć, nieuniknione przy istnieniu dwóch organizacji strażniczych o zbliżonych do siebie kompetencjach i uchyliłoby potrzebę nowych prac organizacyjnych”[2]. Wywołało to napięcia pomiędzy Ministerstwem Aprowizacji i Ministerstwem Spraw Wojskowych z jednej strony a Ministerstwem Skarbu z drugiej. Zahamowały one prace zarówno nad formowaniem Straży Gospodarczo-Wojskowej i Korpusu Straży Skarbowej[1]. Ostatecznie zdecydowano się na budowanie formacji według modelu rosyjskiej straży skarbowej. Nowa formacja miała mieć charakter wojskowy, być uzbrojona, zdolna do zabezpieczenia granicy przed wtargnięciem i naruszeniem jej przez grupy dywersyjne lub siły zbrojne obcego państwa[6]. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski, Prezes Rady Ministrów Jędrzej Moraczewski i minister aprowizacji Antoni Mińkiewicz podpisali 18 grudnia 1918 Tymczasowy Dekret o utworzeniu Straży Granicznej. Nowo powstała Straż Graniczna miała składać się z wydzielonych oddziałów Wojska Polskiego. Podporządkowano ją Ministerstwu Aprowizacji, a na jej czele stanął ppłk Adolf Małyszko. Straż Graniczna miała zapobiegać nielegalnemu wywozowi towarów z kraju, sprawować kontrolę nad transportami i ruchem osobowym przez granicę, oraz czuwać nad składami aprowizacyjnymi. Do końca lutego sformowano dwa pułki Straży Granicznej. Od wiosny 1919 formacja występowała pod nazwą Wojskowej Straży Granicznej[7], a dotychczasowe dowództwo formacji przekształcono w Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej[8] i podporządkowano drugiemu wiceministrowi Spraw Wojskowych. Struktura wzorowana była organizacji carskiej Wojskowej Straży Pogranicznej. Jednostki graniczne podlegały Dowództwom Okręgów Generalnych[9]. Od marca 1920 sformowano formację pod nazwą Strzelcy Graniczni[10]. Oddziały graniczne rozlokowane wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi, na granicy morskiej i na odcinku zachodnim miały być zawsze gotowe do stawienia czoła naruszenia linii granicznej przez „zwarte oddziały państwa ościennego”. Ruch graniczny kontrolowała żandarmeria wojskowa, a kontrolę bagażu i towarów prowadzili funkcjonariusze skarbowi. Pod koniec 1920 na granicy zachodniej zadania związane z kontrolą ruchu osobowego przejmowała stopniowo Policja Państwowa, a kontrolę celną sprawowały Urzędy Celne. Na granicy polsko-czechosłowackiej służbę pełniły placówki Straży Skarbowej[5]. Na granicy wschodniej, po zakończeniu działań wojennych, utworzony został Kordon Graniczny Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. W pasie frontowym służbę pełniły bataliony etapowe. Pod koniec 1920 poszczególne Dowództwa Okręgów Generalnych, rozpoczęły formowanie Batalionów Wartowniczych. W pierwszym kwartale 1920 Bataliony Wartownicze przejęły ochronę granicy północnej, zachodniej i południowej. W maju 1921 dotychczasowy Kordon Graniczny NDWP przekształcono na Kordon Wojskowy na byłym Froncie Wschodnim, a Bataliony Etapowe przekształcono w Bataliony Celne i przekazano Ministerstwu Skarbu. Ministerstwo Skarbu przejęło odpowiedzialność za ochronę granicy północnej, zachodniej i południowej. Także Bataliony Wartownicze podporządkowane Ministerstwu Skarbu przemieniono na Bataliony Celne[11]. Z dniem 10 września 1921 ochronę granicy wschodniej przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z podporządkowanymi sobie 22 batalionami celnymi. Powołany został Główny Inspektor Wojskowy granicy wschodniej, a pozostałe bataliony celne podporządkowano Komendzie Głównej Batalionów Celnych. Ochrona granicy z Litwą nadal była w kompetencji wojska. Słabo zaopatrzone i wyposażone Bataliony Celne nie były w stanie zapewnić bezpieczeństwa granicy wschodniej. 23 maja 1922 Rada Ministrów podjęła uchwałę o rozformowaniu Batalionów Celnych i powołaniu podległej MSW Straży Granicznej. Granicy strzegło 36 batalionów Straży Granicznej. W Łomży powołano podoficerską Szkołę Graniczną. I tym razem wyniki działania formacji na wschodzie nie spełniły oczekiwań. Decyzję o rozwiązaniu Straży Granicznej przyspieszyła przeprowadzona demobilizacja. 1 lipca 1923 rozwiązano Straż Graniczną, a ochronę granicy przejęła Policja Państwowa we współudziale żandarmerii wojskowej. I te formacje nie były w stanie poradzić sobie z ochroną granicy wschodniej[11]. W sierpniu 1924 zapadła decyzja o powołaniu Korpusu Ochrony Pogranicza. Organizację podzielono na trzy etapy. Realizowano ją do marca 1926. Zadaniem KOP w początkowej fazie formowania było szczelne zamknięcie granicy i likwidacja dywersji[12]. Formacja ta strzegła granicy wschodniej do końca istnienia II Rzeczypospolitej[13]. Granicę północną, zachodnią i południową chroniła Straż Celna. Brak struktury wojskowej skłonił Józefa Piłsudskiego do skierowania na stanowisko naczelnego inspektora Straży Celnej płk. Stefana Pasławskiego i reorganizacji Straży Celnej. Sztab Główny przystąpił do studiów nad utworzeniem zachodnich Brygad KOP w Bydgoszczy, Poznaniu, Katowicach i w Sanoku. Ostra reakcja Niemiec i opory wewnętrzne zdecydowały, że w miejsce Straży Celnej utworzono zorganizowany na wzór wojskowy Korpus Straży Granicznej podległy bezpośrednio Ministrowi Skarbu[14]. W miarę postępów prac nad przebudową Straży Celnej, przygotowywano projekt ustawy o Straży Granicznej. Ustawa została ogłoszona 22 marca 1928 jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej. Przy wydajnej pomocy wojska już w 1928 ujednolicono w Straży Granicznej uzbrojenie i rozpoczęto rozbudowę systemu łączności. Jej organizację zaplanowaną na trzy lata[15]. W kwietniu 1938 wprowadzono nowe nazewnictwo. Komendę Straży Granicznej przemianowano na Komendę Główną Straży Granicznej, Inspektorat Okręgowy na Komendę Okręgu Straży Granicznej, Inspektorat Graniczny na Komendę Obwodu Straży Granicznej. W tej formie Straż Graniczna pełniła swoją służbę do 1939[16]. Wykaz formacji granicznychWykaz sporządzony na podstawie ABC formacji granicznych II Rzeczypospolitej[17]
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne |
