|
Górki Wielkie
  Górki Wielkie (niem. Groß Gurek, cz. Velké Hůrky) – wieś sołecka na Śląsku Cieszyńskim, położona w województwie śląskim, w powiecie cieszyńskim, w gminie Brenna[3][4]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Górki Wielkie. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim. Wieś położona u wylotu doliny Brennicy. Powierzchnia sołectwa wynosi 1467 ha[5], a liczba ludności 3950, co daje gęstość zaludnienia równą 269,3 os./km²[6]. Integralne części wsi
HistoriaMiejscowość została po raz pierwszy wzmiankowana w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego) spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna w latach 1295–1305 jako Gorki(i) villa vlodari[7][8][9]. Był to zapis nietypowy, a pozwala sądzić, że wieś ta była o wiele starsza. Wpisanie jej do rzeczonego dokumentu związane było zapewne z wyodrębnieniem z jej terytorium, będącego dotąd własnością książęcą, nowej wioski nadanej rycerzowi. Część wsi pozostałą w rękach książęcych przezwano później Górkami Małymi, a część rycerską Górkami Wielkimi. Tak więc książęce Górki (Małe) funkcjonowały już najpewniej w kasztelanii cieszyńskiej, a od 1290 w nowym Księstwie Cieszyńskim, a z niego wydzielona została część rycerska, która to została po raz pierwszy wzmiankowana w Liber fundationis...[10] Od 1417 Górkami Wielkimi władał szlachecki ród Pięćlatów. W 1447 roku Andrzej Pięćlat z Ogrodzonej sprzedaje Wielkie i Małe Górki Piotrowi Ramszy. W roku 1521 wymienia się szlacheckie Górki Wielkie. Wieś od wieków była własnością kolejnych rodzin szlacheckich: Góreckich z Kornic (1521–1697), Bludowskich z Błędowic (1697–1734), Marklowskich (1734–1802), książąt cieszyńskich. Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 124 budynkach w Górkach Wielkich na obszarze 1469 hektarów mieszkało 957 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 65,1 os./km², z tego 838 (87,6%) mieszkańców było katolikami, 114 (11,9%) ewangelikami, a 5 (0,5%) wyznawcami judaizmu, 951 (99,4%) było polsko-, 5 niemiecko-, a 1 czeskojęzycznymi[11]. Do 1910 roku liczba mieszkańców wzrosła do 1034[12]. Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stały się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 15 kompanii w Ustroniu[13]. W 1922 dawny dwór Marklowskich zakupił i zamieszkał w nim wraz z rodziną Tadeusz Kossak ze słynnej rodziny artystów-malarzy[potrzebny przypis]. W dworze tym mieszkała i tworzyła jego córka, pisarka Zofia Kossak-Szczucka, 2. voto Szatkowska (która o Górkach i okolicy pisała m.in. w swojej bajce Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata)[14].   W 1931 na wzgórzu Bucze powstała Stanica ZHP, a następnie Centralna Szkoła Instruktorek ZHP. W samej wsi, niespełna 2 km dalej (Górki Sojka) działała Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Do 1939 kierował nią twórca polskiego ruchu zuchowego, późniejszy żołnierz AK i pedagog Aleksander Kamiński (tablica pamiątkowa na budynku). W tym samym czasie organizował tu swoje młodzieżowe Uniwersytety Ludowe Józef Kret. W 1937 r., również na Buczu, rozpoczęła działalność druga w powiecie cieszyńskim Szkoła Gospodyń Wiejskich. 2 września, po kilkugodzinnym ostrzale artyleryjskim i karabinowym prowadzonym przez polskie wojsko ze stoków wzgórza Bucze, Górki Wielkie zajął po południu odwodowy 133. pułk piechoty niemieckiej 45. Dywizji Piechoty[15]. Wraz z całym Śląskiem Cieszyńskim wieś została włączona do III Rzeszy. Po II wojnie światowej oba obiekty harcerskie zajęto na cele lecznicze. Umieszczono w nich dziecięce sanatoria leczące choroby płuc i gruźlicę, które weszły później w skład Beskidzkiego Zespołu Leczniczo-Rehabilitacyjnego z siedzibą w Jaworzu. Sanatorium w Sojce zlikwidowano w 1999 r., natomiast Bucze od 2000 r. funkcjonuje jako samodzielny Dziecięcy Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny. Dwór Kossaków spłonął w ostatnich dniach wojny. Ostatnie mieszkanie Zofii Kossak po jej powrocie z Anglii mieściło się (od 1958 r.) w stojącym obok dawnym domku ogrodnika. Po śmierci pisarki, z inicjatywy jej drugiego męża, Zygmunta Szatkowskiego, w 1970 r. zmieniono ów domek w poświęcone jej muzeum biograficzne, będące oddziałem Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Zgromadzono w nim liczne pamiątki po pisarce: meble, bibeloty, obrazy, zbiory biblioteczne oraz fotografie i korespondencję. W 1998 dzieci Zofii Kossak: Anna Bugnon i Witold Szatkowski oraz Gmina Brenna założyli Fundację im. Zofii Kossak, która od 2010 prowadzi Centrum Kultury i Sztuki „Dwór Kossaków” w Górkach Wielkich. Fundacja organizuje tu m.in. cykl imprez kulturalnych pod nazwą „Artystyczne Lato u Kossaków”, obejmujących plenery malarskie i rzeźbiarskie, spektakle teatralne, koncerty i in.[16] Grób pisarki znajduje się na miejscowym cmentarzu, a na kościele i domu katechetycznym umieszczono pamiątkowe tablice. W Górkach Wielkich urodzili się Walenty Krząszcz (1886–1959) – nauczyciel wiejskich szkół, jeden z czołowych przedstawicieli cieszyńskiego pisarstwa regionalnego, oraz Franciszek Żertka – gawędziarz i pamiętnikarz. ZabytkiWedług Narodowego Instytutu Dziedzictwa, w miejscowości znajdują się następujące obiekty zabytkowe[17]:
Zbudowany został przez góreckich mieszkańców w XV wieku. Przebudowany w 1662 oraz kilkakrotnie odnawiany, zatracił większość cech gotyckich. Murowana, jednonawowa budowla, z silnie wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium, posiada wystrój i wyposażenie barokowo-klasycystyczne. W murowanej bramce ogrodzenia płyta nagrobna Henryka Góreckiego herbu Kornicz, zmarłego w 1682. Obok kościoła cmentarz, na którym m.in. groby Zofii Kossak i jej męża Zygmunta Szatkowskiego (zm. 1976), a także Walentego Krząszcza.
Dwór w Górkach Wielkich powstał w 1734 roku, staraniem Hieronima Marklowskiego. W 1922 roku zakupiony przez Tadeusza Kossaka, spłonął w czasie II wojny światowej (w maju 1945). Z założenia dworskiego ocalał tzw. domek ogrodnika (obecnie Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej), nieliczne zabudowania gospodarcze (dziś bardzo zniszczone) oraz wiodąca do nich aleja 200-letnich lip i dębów.
TurystykaPrzez miejscowość przechodzą trasy rowerowe:
Fauna i floraNa stokach wzgórza Bucze wiosną kwitnie cieszynianka wiosenna i storczyk blady. Spośród ptaków występują tu m.in.: pluszcz, zimorodek i dzięcioł duży. Strych kościoła Wszystkich Świętych zamieszkują chronione gatunki nietoperzy – nocek duży i podkowiec mały. Ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna „Góra Bucze”W Górkach Wielkich znajduje się przyrodniczo-dydaktyczna ścieżka o nazwie „Góra Bucze” – składa się ona z 6 odcinków. Każdy z odcinków przedstawia charakterystycznie występujące tu rośliny i zwierzęta:
ReligiaNa terenie wsi działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:
KomunikacjaPrzez Górki Wielkie kursują autobusy Wispol do Brennej, Cieszyna i Skoczowa. Sport i rekreacjaNa terenie Górek Wielkich działa, założony w 1949 roku Ludowy Klub Sportowy 'Spójnia' Górki Wielkie, który obecnie występuje w skoczowskiej B klasie. Galeria
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||
