Często rozwidlony, osiąga wysokość do 40 m (wyjątkowo 45 metrów)[10]. Kora u młodych drzew gładka, jasnozielonkawoszara, u starszych spękana, szorstka, ciemnobrązowa. Jesion wyniosły o najgrubszym pniu w Polsce rośnie w Kalnikowie; w 2013 r. drzewo miało 756 cm obwodu oraz 29 metrów wysokości[11].
Duże, nieparzystopierzaste, składające się z 9–15 listków siedzących lub krótkoogonkowych[12]. Liść składa się z listków o długości ok. 6 cm i szerokości 3 cm. Każdy listek jest podługowaty, lancetowaty, nieco nierówny u podstawy, na szczycie ostry, z nieco ostrym ząbkowaniem na brzegach. Górna powierzchnia jest ciemnozielona, dolna szarawozielona. Nerw główny i nerwy boczne są białawe i wystają na stronie dolnej[13].
Początkowo rośnie szybko, w wieku ok. 100 lat przestaje rosnąć na wysokość, żyć może 300 lat. Kwiaty są jednopłciowe, albo obupłciowe, wiatropylne lub owadopylne, kwitną przed rozwojem liści – od kwietnia do maja. Nasiona opadają z drzewa od późnej jesieni przez całą zimę. Muszą przeleżeć jeszcze rok w ziemi, zanim zaczną kiełkować. Siewki i młode rośliny wybitnie cieniolubne, duże drzewa są roślinami światłolubnymi. Początkowo rozwija korzeń palowy, który później ustępuje systemowi silnych korzeni bocznych o szerokim zasięgu, co czyni go w znacznym stopniu odpornym na powalanie przez wiatr[14]. Jesion wyniosły posiada największy zasięg korzeni bocznych spośród wszystkich rodzimych europejskich drzew[15]. Drzewo zaczyna owocować dopiero w wieku 30–40 lat.
Najliczniej występuje w nizinnych, wilgotnych lasach łęgowych. Wymaga głębokich, żyznych gleb, stąd spotykany jest głównie w dolinach rzecznych. W górach występuje rzadko w lasach regla dolnego, gdzie rośnie do 1000 m n.p.m. Sporadycznie spotykany jest w wyższych położeniach, dokąd dociera „wędrując” wzdłuż dolin rzecznych. W Tatrach najwyższe stanowisko jesionu stwierdzono ok. 1990 r. na wysokości 1550 m n.p.m., już w piętrze kosodrzewiny, w rejonie Dubrawisk, przy żółtym szlaku turystycznym, wiodącym z Hali Gąsienicowej do Doliny Pańszczycy. Osobnik ten wysokości 4,5 m, pomimo systematycznego zgryzania niższych pędów przez kozice, był zdrowy i owocował[14].
Jesion wyniosły jest uważany za najwyższe rodzime drzewo liściaste w Europie. Rosnący na terenie Białowieskiego Parku Narodowego osobnik mierzący 45,2 m wysokości jest
najwyższym notowanym obecnie (2019) drzewem liściastym w Polsce[15]. Jest też zaliczany do drzew długowiecznych. Żyje 200–300 lat, trafiają się osobniki dożywające 400 lat[15]. Najstarszym i najokazalszym jesionem w Polsce, a prawdopodobnie i w Europie, było drzewo rosnące we wsi Motarzyno na Pomorzu Wschodnim. Ów jesion został powalony przez wiatr w roku 2000, gdy liczył sobie ok. 415 lat. Miał wysokość 28 m i obwód w pierśnicy 715 cm[16]. Najgrubszym natomiast jesionem w Polsce jest osobnik rosnący w miejscowości Kalników niedaleko Medyki (woj. podkarpackie), który mierzy w obwodzie aż 756 cm[15]. Najstarszym jesionem na Podtatrzu jest drzewo rosnące w Dzianiszu, niedaleko miejsca po dawnym dworze. W 1984 r. liczyło sobie 262 lata, miało obwód 490 cm i wysokość 27 m[16].
Drewno jesionowe jest twarde, zwarte i bardzo wytrzymałe, o grubym, otwartym usłojeniu i gęstości 710 kg/m³[20]. Należy do drewien pierścieniowonaczyniowych, o widocznych słojach rocznych. Kolor drewna waha się od kremowobiałego do jasnobrązowego, a drewno twardzielowe bywa ciemniejsze, oliwkowobrązowe. Brakuje mu naturalnej odporności dębu na gnicie i nie nadaje się na elementy konstrukcyjne posadawiane w gruncie. Ze względu na dużą elastyczność, wytrzymałość na zginanie oraz odporność na rozszczepianie drewno jesionowe było tradycyjnym materiałem do wyrobu łuków oraz drzewiec włóczni i kopii. Później znalazło zastosowanie do produkcji trzonków młotków i siekier oraz rękojeści narzędzi, a z czasem nart, kijów do hokeja i hurlingu, rakiet tenisowych i kijów bilardowych. Jest poszukiwane jako drewno konstrukcyjne: wykonywano z niego elementy powozów i sań, ale także szkielety konstrukcyjne pierwszych samolotów i samochodów. Znalazło zastosowanie w meblarstwie, w tym do intarsjowania. Było to prawdopodobnie najbardziej wszechstronne drewno w dawnej gospodarce wiejskiej w większej części Europy. Na Wyspach Brytyjskich do II wojny światowej drzewa były często obsadzane w cyklu 10-letnim, aby zapewnić zrównoważone źródło drewna na opał oraz jako materiał do produkcji różnych wyrobów[21].
Żółciopędne, moczopędne. W medycynie ludowej napary z liści używano jako środka przeczyszczającego i poprawiającego przemianę materii, a w mieszance z innymi ziołami wykorzystywano do leczenia reumatyzmu.
Górale na Podhalu chętnie sadzą to drzewo przy domostwach. Panowało przekonanie, że jesiony rosnące przy czterech narożnikach domu skutecznie „odciągają” wodę z podłoża, przez co chronią chałupę przed zawilgoceniem. Wysokie drzewa, górujące bezpośrednio nad zabudowaniami miały działać jak „piorunochrony”, zabezpieczając je przed piorunami[14] i chroniąc jednocześnie przed gwałtownymi wiatrami. Sadzono je chętnie wzdłuż dróg – do dziś rosną m.in. w Zakopanem na Bystrem, zachował się też szpaler jesionów wzdłuż Alei Przewodników Tatrzańskich, prowadzącej od Ronda do Kuźnic[14]. Jeden z najpiękniejszych w Polsce jesionów, tzw. „jesion Walczaków”, rósł niegdyś w Zakopanem przy ul. Kościeliskiej. Miał w pierśnicy 375 cm obwodu. Zaczął marnieć już w dwudziestoleciu międzywojennym i w 1948 r., prawie zupełnie suchy, został ścięty. Przekrój pnia zachowano w Muzeum Tatrzańskim[22].
Kiedy wikingowie dopłynęli do Anglii, nazwano ich tam ashmen – od drewna jesionu, z którego wykonywali łuki i drzewca włóczni[23].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abCezary Pacyniak: Najstarszy jesion wyniosły na Podtatrzu, [w:] „Tatry” nr 3/1992, s. 25.
↑Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
↑Mabey, R. (1996). Flora Britannica, Sinclair-Stevenson Ltd, ISBN 1-85619-377-2.
↑Radwańska-Paryska Zofia: Zielony świat Tatr, Nasza Księgarnia, Warszawa 1953, s. 47–49.
↑Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
W. Kulesza: Klucz do oznaczania drzew i krzewów. Warszawa: PWRiL, 1955. Brak numerów stron w książce
Anna Mazerant-Leszkowska: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6. Brak numerów stron w książce
Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4. Brak numerów stron w książce
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953. Brak numerów stron w książce
.jpg)
