Gnejs – skała metamorficzna powstająca w warunkach metamorfizmu regionalnego lub dyslokacyjnego. Przeważnie jest to metamorfizm średniego stopnia strefy mezo, rzadziej wysoki stopień kata. Nazwa pochodzi od starego słowiańskiego terminu górniczego oznaczającego zgnieciony kamień (G. Agricola, 1556; A.G. Werner, 1786), bądź od staronordyckiego gneista – „krzesać kamień”.

Przeważnie zawierają poniżej 10% minerałów ciemnych, bywają także gnejsy białe lub prawie białe (leukognejsy).

• minerały główne budujące gnejsy to kwarc, skalenie (plagioklazy i mikroklin), biotyt, muskowit, chloryt, fengit.
• minerałami pobocznymi są często amfibole (hornblenda, aktynolit i in.), kyanit, silimanit, andaluzyt, kordieryt, augit, granaty, fluoryt, topaz, wollastonit i talk.
• składnikami akcesorycznymi bywają turmaliny, apatyt, cyrkon, monacyt, epidoty, ilmenit, rutyl, magnetyt, tytanit, piryt, pirotyn i in.

Barwa biała, szara, czerwona, zielonawa, niebieskawa, szara lub czarna, bardzo często pstra. Zwykle laminy skaleniowo-kwarcowe są jaśniejsze (białe, jasnoszare, różowe, czerwone), a łyszczykowe ciemniejsze (szare, srebrzyste, zielonkawe, czarne). Charakterystyczna podzielność gnejsowa powoduje dzielenie się skały na tabliczki i kanciaste bloczki o grubości powyżej 1 cm. Wykazuje foliację podkreśloną równoległym ułożeniem minerałów blaszkowych oraz laminację, czyli segregację minerałów. Gnejs jest zwykle skałą niezbyt wytrzymałą, bardziej podatną na uszkodzenia mechaniczne od jego formy wyjściowej.

Odznacza się strukturą krystaliczną (granoblastyczną lub granolepidoblastyczną, sporadycznie granonematoblastyczną), średnio lub gruboziarnistą, oraz równo bądź nierównoziarnistą (porfiroblastyczną, oczkową). Wykazuje przeważnie teksturę wybitnie kierunkową, masywną. Gnejsy o słabo widocznej teksturze kierunkowej, zbliżone do granitów, to granitognejsy.

Najczęściej powstają w warunkach średnich lub wysokich ciśnień (0,6–0,8 Gpa) i temperatur rzędu 500–700 °C. Część gnejsów jest produktem mylonityzacji kwaśnych skał magmowych (granitów albo ryolitów) stanowiących pod względem genetycznym mylonity lub blastomylonity jak np. gnejs oczkowy. Wiele odmian gnejsów powstaje w wyniku metasomatozy obejmującej bardzo różne typy skał wyjściowych (protolitów) np. łupki ilaste, piaskowce, kwarcyty, skały magmowe zasadowe i ultrazasadowe, oraz skały metamorficzne jak np. łupek mikowy. Znane są także gnejsy migmatyczne stanowiące ogniwo pośrednie między gnejsami a migmatytami powstałymi w warunkach ultrametamorfizmu. Niektóre także tworzą przejścia do amfibolitów jak gnejsy amfibolowe. Gnejsy powstałe w wyniku przeobrażenia skał magmowych, to ortognejsy, natomiast ze skał osadowych – paragnejsy.

• ze względu na genezę:
  • ortognejsy,
  • paragnejsy,
  • gnejsy mylonityczne,
  • gnejsy migmatyczne – odmiana migmatytu przypominająca gnejs, powstała w warunkach ultrametamorfizmu.
• ze względu na skład mineralny:
  • gnejs plagioklazowy,
  • gnejs mikroklinowy,
  • gnejs dwuskaleniowy,
  • gnejs biotytowy,
  • gnejs muskowitowy,
  • gnejs chlorytowy,
  • gnejs amfibolowy – powstaje w wyniku przeobrażenia skał zasadowych, tufów, margli oraz piaskowców marglistych. Powstały wskutek metamorfizmu regionalnego,
  • leukognejs,
  • gnejs silimanitowy i in.
• ze względu na teksturę:
  • gnejs masywny (granitognejs)
  • gnejs oczkowy – jedna z najczęstszych odmian gnejsów. Odznacza się strukturą porfiroblastyczną. Powstaje w warunkach metamorfizmu regionalnego, a także w wyniku metasomatozy,
  • gnejs drobnooczkowy,
  • gnejs soczewkowy (słojowy, słojowo-oczkowy) – wykazuje różnej wielkości soczewki reprezentowane przez agregaty kwarcowo-skaleniowe,
  • gnejs warstewkowy,
  • gnejs laminowany – występują naprzemianległe warstewki kwarcowo-skaleniowe i biotytowe. Powszechnie występuje w obrębie innych gnejsów,
  • gnejs blaszkowy (łuseczkowy) – odznacza się wyraźną tekstura kierunkową utworzona z lamin biotytowych,
  • gnejs ołówkowy (pręcikowy) – odmiana wykazująca wyraźną oddzielność prętową. Ukształtowany w procesie mylonityzacji dzięki dynamometamorfizmowi. Grubość pręcików do 5mm.
  • gnejs smużysty – mniej lub bardziej widoczna kierunkowość wyrażona strzępiastymi smugami biotytowo-muskowitowymi. Powstają jako produkt mylonityzacji skał kwaśnych.
• ze względu na miejsce występowania (w Polsce):
  • gnejsy izerskie,
  • gnejsy kowarskie,
  • gnejsy paczyńskie,
  • gnejsy sowiogórskie,
  • gnejsy Ścinawki,
  • gnejsy bystrzyckie,
  • gnejsy gierałtowskie,
  • gnejsy śnieżnickie,
  • gnejsy haniackie,

Gnejsy są skałami pospolitymi i szeroko rozpowszechnionymi we wszystkich rejonach Ziemi, zwłaszcza w starszych utworach.

W świecie: Skandynawia; Szwajcaria; Kanada; USA – Góry Skaliste, stany Nowy Jork i Georgia; Brazylia; Australia; Nowa Zelandia; Japonia; Rosja – Kamczatka, Syberia; Himalaje; Afryka; Sri Lanka; Grenlandia.

W Polsce: Góry Izerskie i Pogórze Izerskie; Karkonosze – Karpacz, Kowary; Rudawy Janowickie – Ogorzelec, Czarnów, Rędziny; Góry Sowie – Zagórze Śląskie, Walim, Rzeczka, Rościszów; Góry Złote – Gierałtów, Masyw Śnieżnika – Nowa Wieś, Międzygórze, Śnieżnik; Góry Orlickie; Góry Bystrzyckie; Wzgórza Niemczańskie; Wzgórza Strzelińskie; Śląsk Opolski – Sławniowice, Burgrabice; Góry Opawskie – Głuchołazy; Tatry Zachodnie; krystaliczne podłoże Suwalszczyzny i Mazur.

• kamień budowlany i drogowy
• kamień ozdobny ogrodowy

Zobacz hasło gnejs w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Gnejs

• W. Ryka i A. Maliszewska: Słownik petrograficzny, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1991 (wyd. II popr. i uzup.), ISBN 83-220-0406-0
• P. Czubla i E. Papińska: Geografia fizyczna, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa 2007, ISBN 978-83-7446-125-2