Graniczna Placówka Kontrolna Terespol

Graniczna Placówka Kontrolna Terespol/Graniczna Placówka Kontrolna Podlasko–Mazurskiej Brygady WOP w Terespolu – zlikwidowany pododdział Wojsk Ochrony Pogranicza wykonujący kontrolę graniczną osób, towarów i środków transportu bezpośrednio w przejściach granicznych na granicy z ZSRR.

Reorganizacja, jaką przechodziły Wojska Ochrony Pogranicza w czerwcu 1956, doprowadziły do likwidacji 23 Brygady Wojsk Ochrony pogranicza i podległych jej pododdziałów^[1]. W miejsce zniesionej jednostki utworzono dwie samodzielne: Grupę Manewrową Wojsk Ochrony Pogranicza Tomaszów (Chełm) Lubelski i Samodzielny Oddział Zwiadowczy WOP Chełm do którego została włączona Graniczna Placówka Kontrolna Terespol^[1] z połączenia: Granicznej Placówki Kontrolnej Terespol – kolejowa i Granicznej Placówki Kontrolnej Terespol – drogowa.

1 maja 1957, na bazie Grupy Manewrowej i Samodzielnego Oddziału Zwiadowczego WOP zorganizowano 23 Chełmski Oddział WOP^[a]. W 1957 GPK Terespol przeformowana została na etat 358/8^[b].

W 1959 nadano 23 Oddziałowi nazwę regionalną: 23 Chełmski Oddział WOP^[c][1] w skład którego weszła GPK Terespol. W tym samym po raz kolejny przeformowana została na etat 358/13^[d], a w 1963 przeszła kolejną reorganizację i przeformowała została na etat 358/15^[e].

1 lipca 1965 WOP podporządkowano Ministerstwu Obrony Narodowej, Dowództwo WOP przeformowano na Szefostwo WOP z podległością Głównemu Inspektoratowi Obrony Terytorialnej. Do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych odeszła cała kontrola ruchu granicznego oraz ochrona GPK. Tym samym naruszono jednolity system ochrony granicy państwowej^[2]. GPK Terespol weszła w podporządkowanie Wydziału Kontroli Ruchu Granicznego Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej^[f], kontrolę graniczną wykonywali funkcjonariusze Milicji Obywatelskiej podlegli MSW^[3].

1 października 1971 WOP został podporządkowany pod względem operacyjnym, a od 1 stycznia 1972 pod względem gospodarczym MSW. Do WOP powrócił cały pion kontroli ruchu granicznego wraz z przejściami. Przywrócono jednolity system ochrony granicy państwowej^[4]. GPK Terespol podlegała bezpośrednio pod sztab Nadbużańskiej Brygady WOP w Chełmie^[1].

30 lipca 1984 z chwilą uruchomienia drogowego przejścia granicznego Kukuryki-Kozłowiczy, w strukturach Nadbużańskiej Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza^[1][5] została utworzona Graniczna Placówka Kontrolna Kukuryki^[6], która bezpośrednio podlegała GPK Terespol. W wyniku tych działań jednostka w Terespolu stała się jedną z największych (nie tylko na wschodniej granicy, ale i w całym kraju) granicznych placówek kontrolnych obsługujących towarowy i osobowy ruch graniczny (GPK kolejowe, osobowe i towarowe)^[6]

W 1989 przeformowana została na etat 44/0136^[h].

1 października 1989 rozformowana została Nadbużańska Brygada WOP, na jej bazie powstał Nadbużański Batalion WOP^[1], a Graniczna Placówka Kontrolna Terespol i Graniczna Placówka Kontrolna Kukuryki zostały włączone w struktury Podlasko-Mazurskiej Brygady WOP w Białymstoku^[7][8] jako Graniczna Placówka Kontrolna Terespol–Kukuryki (GPK Terespol–Kukuryki) i tak funkcjonowała do 15 września 1991^[9].

Zarządzeniem nr 012 Komendanta Głównego Straży Granicznej z 7 maja 1991 w sprawie rozwiązania jednostek WOP oraz utworzenia jednostek organizacyjnych Straży Granicznej Minister Spraw Wewnętrznych polecił z dniem 16 maja 1991 rozwiązać Graniczną Placówkę Kontrolną Podlasko–Mazurskiej Brygady WOP w Terespolu istniejącą według etatu nr 44/0136 o stanie osobowym na okres „W” 623 żołnierzy i 6 pracowników cywilnych oraz na okres „P” 290 żołnierzy i 8 pracowników cywilnych. Na jej bazie powstała Graniczna Placówka Kontrolna Straży Granicznej w Terespolu w strukturach Nadbużańskiego Oddziału Straży Granicznej w Chełmie^[10].

• Terespol-Brześć (kolejowe)
• Terespol-Brześć (drogowe)
• Kukuryki-Kozłowiczy (drogowe) – od 30.07.1984^[6].

• mjr Wacław Czajkowski^[11]
• płk Franciszek Kaczmarek^[11]
• ppłk Jerzy Tabulski^[11] (16.01.1985–był 31.07.1990)^[12]
• por. Zenon Szmydki (15.04.1988–był 31.07.1990)^[13].

• Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza: (1945–1991): krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
• SławomirS. Żurawlow SławomirS., Garnizon Wojska Polskiego w Gliwicach Rys historyczny 1945–2014, Gliwice: Zakład Poligraficzny Waldemar Wiliński, 2014 .
• Grzegorz Zaremba. Wschodnia Granica Polski i jej Ochrona przez Wojska Ochrony Pogranicza w latach 1945–1991. „Roczniki Wydziału Nauk Prawnych i Ekonomicznych”. VIII–IX, zeszyt 1, 2012–2013, s. 283–297, 2013. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski. [dostęp 2021-12-28]. (pol.). 
• Grzegorz Goryński: Trudne początki – nieznane dokumenty dotyczące narodzin Straży Granicznej i ruchu związkowego. W: Biuletyn 1–2/2012. T. Z historii ochrony granic. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej, 2012, s. 153–204. (pol.).
• Tadeusz Jarmoliński: Kontrola ruchu granicznego w Polsce w latach 1945 – 1990. Warszawa–Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej im. Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 92; 75-531 Koszalin, 2013.
• Jerzy Prochwicz: Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-027-2.
• Archiwum Straży Granicznej, Zespół DWOP, sygn. 2825/1. Rejestr główny jednostek Wojsk Ochrony Pogranicza.