|
Język gruziński
Język gruziński (gruz. ქართული ენა, kartuli ena) – język kartwelski, używany przez ok. 4,2 mln osób głównie w Gruzji, gdzie jest językiem urzędowym, oraz przez dalsze 2,5 mln w Turcji, Rosji, USA i Europie, jak też przez niewielkie grupy w Iranie (tj. Gruzini ferejdańscy) i Azerbejdżanie (Ingilojcy). Jest też używany jako język literacki przez zamieszkujące Gruzję niewielkie wspólnoty etniczne, nieposiadające piśmiennictwa we własnych językach: przez Swanów, Megrelów i Lazów. Literacki język gruziński opiera się na mowie stolicy, Tbilisi, która zawiera w sobie wpływy różnych dialektów[1]. Klasyfikacja, historia i rozwój piśmiennictwaJęzyk gruziński, wraz z językami swańskim, megrelskim oraz lazyjskim, tworzy południowokaukaską (zwaną też kartwelską) rodzinę językową, niegdyś błędnie łączoną z innymi rodzinami Kaukazu, stanowiąc najpowszechniej używany jej język. Język gruziński zapisywany jest alfabetem gruzińskim, który pochodzi najprawdopodobniej od spółgłoskowego pisma syryjskiego. Gruziński ma bardzo długą tradycję piśmienniczą, sięgającą przynajmniej V w. Wśród gruzińskich badaczy panuje powszechne przekonanie, że pierwszy alfabet języka gruzińskiego powstał najpóźniej na przełomie IV i III w. p.n.e., za czasów króla Parnawaza I. Najstarszym zachowanym zabytkiem literatury jest powstały w V w. żywot św. Szuszanik, którego autorem jest Jakub Curtaweli, a uważanym za najważniejsze dzieło literatury gruzińskiej jest XII-wieczny epos Rycerz w tygrysiej skórze autorstwa Szoty Rustawelego. Język gruziński posiada też bardzo bogatą literaturę sakralną, której autorami nierzadko bywali gruzińscy władcy np.: Dawid IV Budowniczy. W dziejach języka wyróżnia się dwa główne okresy: starogruziński V–XI w. oraz nowogruziński – od XII w. Język gruziński zawiera również liczne zapożyczenia z licznych języków, z którymi miał kontakt na przestrzeni dziejów. Te obejmują m.in. język perski, turecki, grecki, łacinę, rosyjski czy wreszcie język angielski. Istnieją też pożyczki z innych języków Kaukazu, jak np.: z ormiańskiego kalaki „miasto”, osetyjskiego ludi „piwo”. Do najwybitniejszych badaczy języka gruzińskiego zalicza się: Tamaza Gamkrelidzego, Arnolda Czikobawę oraz Georges'a Dumézila. DialektologiaJęzyk gruziński jest silnie zróżnicowany pod względem dialektalnym. Istnieje 18 dialektów terytorialnych, podzielonych według wspólnych podobieństw na dwa główne zespoły – wschodni i zachodni, które pomimo dużych różnic są wzajemnie zrozumiałe. Językoznawcy gruzińscy wliczają do nich pozostałe etnolekty kartwelskie, w tym m.in. język swański, choć klasyfikacja ta uchodzi za umotywowaną bardziej politycznie niż lingwistycznie. Cechami charakterystycznymi dla dialektów regionalnych są m.in. występowanie y- i u- przed niektórymi samogłoskami (odpowiednik labializacji), obecność długich i krótkich samogłosek, używanie starogruzińskiego zrostku liczby mnogiej z -n-, zamiast współczesnego z -eb-, odmienne formy czasownikowe oraz odrębności leksykalne. Dialekty gruzińskie dzieli się na:
Do dialektów bywa zaliczany język judeo-gruziński, będący formą gruzińskiego z silnym wpływem słownictwa hebrajskiego. Współczesny dialekt literacki ukształtował się w XIX–XX w. na podłożu narzeczy kartlijskiego i kachetyjskiego. Charakterystyka gramatycznaJęzyk gruziński jest językiem aglutynacyjnym, o bogatej fonetyce. Występują tu często zbitki spółgłoskowe (np. mcvrtneli- trener). Posiada 28 spółgłosek z charakterystycznymi trójkami głosek dźwięcznych, bezdźwięcznych przydechowych i bezdźwięcznych wydechowych. Samogłosek ma tylko 5. Posiada siedem przypadków: mianownik, ergatyw, adwerbial (essivus), celownik, dopełniacz, narzędnik, oraz wołacz. Przymiotniki mają identyczną formę jak rzeczowniki. Przysłówki tworzy się, dodając do przymiotnika lub rzeczownika końcówkę adwerbialu. Zaimek I os. Sg me może wskazywać na pewne pokrewieństwo z językami indoeuropejskimi. Choć posiada ergatyw, w czasie teraźniejszym jest nominatywny. W odmianie czasowników używa tzw. screeve'u. Koniugacja czasowników jest bardzo złożona, z podziałem czasowników na statyczne i dynamiczne, przechodnie i nieprzechodnie, jedno- i wieloosobowe i in. RzeczownikJęzyk gruziński ma względnie prostą deklinację i nie rozróżnia rodzajów gramatycznych. Rzeczowniki, których rdzeń kończy się spółgłoską, mają w mianowniku końcówkę -ი (-i). U rzeczowników kończących się w mianowniku na inne samogłoski jest ona częścią rdzenia. Rzeczowniki w języku gruzińskim dzielą się na trzy główne grupy:
Rzeczowniki z pierwszej grupy odpowiadają na pytanie „kto?” (gruz. ვინ, vin), natomiast rzeczowniki z pozostałych grup odpowiadają na pytanie „co?” (gruz. რა, ra). Przynależność do tych grup wpływa również na wybór czasownika, który można użyć z danym rzeczownikiem. Przykładem jest czasownik „mieć”, który w języku gruzińskim ma różne formy w zależności od tego, czy rzeczownik oznacza obiekt ożywiony czy nieożywiony: ყალა (q'ala) używane jest w odniesieniu do obiektów ożywionych, a ქონება (k'oneba) w przypadku obiektów nieożywionych[2]. PrzypadkiJęzyk gruziński wykorzystuje siedem przypadków:
Jest to słownikowa forma rzeczownika. W zależności od formy czasownika może oznaczać podmiot bądź dopełnienie bliższe zdania.
Oznacza podmiot zdania dla niektórych form czasownika.
Oznacza dopełnienie dalsze. W zależności od formy czasownika, także podmiot lub dopełnienie bliższe.
Oznacza własność, przynależność. Jego rola jest bardzo zbliżona do roli dopełniacza w języku polskim.
Podobnie jak w języku polskim określa narzędzie, środek służący osiągnięciu czegoś. Na przykład კოვზით ვჭამ (k'ovzit vch'am) „jem łyżką”. Wyraża także obecność dodatku lub składnika. Np. ჩაი შაქრით (ch'ai shakrit) „herbata z cukrem”.
Tworzy przysłówki z przymiotników. Np. წყნარად (cqnarad) „szybko” od წყნარი (cqnari) „szybki”. W przypadku rzeczowników odpowiada formom z przyimkiem „jako” w języku polskim lub jednej z form narzędnika w języku rosyjskim. Np. ვმუშაობ პროგრამისტად (wmuszaob programistad) „pracuję jako programista” (por. работаю программистом)
Funkcja podobna do wołacza w języku polskim. Używany rzadko, często w kontekście religijnym lub poetyckim[3].
Wśród tych rzeczowników trzeba wyróżnić dwa typy:
Mimo że we współczesnym gruzińskim do tworzenia form liczby mnogiej używa się jedynie -eb-, można jednak spotkać – np. w poezji lub niektórych dialektach – deklinację starego typu, stosującą wrostek -n-.
Zobacz teżPrzypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
