Jan Józef Graliński

Jan Józef Graliński (ur. 18 lutego 1895^[a] we Wrzeszczewicach, zm. 9 stycznia 1942 na Morzu Śródziemnym) – polski kryptolog i analityk, major Wojska Polskiego. W okresie międzywojennym był szefem rosyjskiej sekcji BS-3 (zajmującej się łamaniem rosyjskich szyfrów) polskiego Biura Szyfrów Sztabu Generalnego. W czasie wojny pracował jako kryptoanalityk we francuskich centrach wywiadowczych PC Bruno i Cadix.

Jan Józef Graliński ukończył polskie prywatne liceum klasyczne w Łodzi, z przeciętnymi wynikami. Podczas I wojny światowej odbywał służbę wojskową w armii rosyjskiej, za co został odznaczony Orderem Świętego Stanisława III klasy. 1 listopada 1918 został przyjęty do służby w Wojsku Polskim. W latach 1920–1921 brał udział w działaniach wojennych na froncie wojny polsko-bolszewickiej. W 1920 roku awansował na stopień porucznika, a w 1925 na stopień kapitana. W latach 1926–1927 służył w Referacie Podsłuchu Radiowego „Rosja” Sztabu Generalnego^[1].

Od 1928 roku był członkiem sekcji BS-3 (rosyjskiej) Sztabu Generalnego. W latach 1932–1933, wraz z kpt. Władysławem Potrykowskim i Janem Helcmanem, opracował nowy polski szyfr dyplomatyczny pod nazwą „szyfr 45”. W 1937 roku otrzymał nominację na kierownika sekcji BS-3^[1].

Po zajęciu Polski przez Niemców i Sowietów we wrześniu 1939 r. Gralińskiemu udało się, wraz z innym pracownikami Biura Szyfrów, dostać do Francji. Tam stał się częścią odtworzonej polskiej jednostki kryptologicznej, która podczas „dziwnej wojny” mieściła się w Gretz-Armainvilliers, około czterdzieści kilometrów na północny wschód od Paryża – w ośrodku pod kryptonimem PC Bruno^[2].

Po zajęciu północnej Francji przez wojska niemieckie w czerwcu 1940 r. Graliński należał do zespołu polskich kryptologów skupionych w tajnym centrum wywiadowczym Cadix pod osłoną kolaboracyjnego reżimu Francji Vichy. Cadix podlegał Biuru Działań Antynarodowych (Bureau des menées antinationales) i prowadził ze swojej centrali w zamku Fouzes pod Uzès w południowej Francji podwójną działalność pomiędzy Vichy a Londynem. Do polskiego rządu emigracyjnego w Londynie i brytyjskiej Rządowej Szkoły Kodów i Szyfrów (GC&CS) w Bletchley Park miało trafić 13 tys. rozszyfrowanych wiadomości, natomiast do służb specjalnych Vichy tylko 5,5 tys.^[3] Graliński pracował dla sekcji ZSRR w Cadixie pod nadzorem kpt. Coueya i kpt. Chaslesa. Przekazał do Oddziału II w Londynie łącznie blisko 4,5 tys. odczytanych depesz sowieckich, na których podstawie tworzono od 1940 „wyciąg identyfikacyjny wojskowych sowieckich”^[1].

Graliński zginął w katastrofie morskiej na Morzu Śródziemnym 10 km od przylądka Favaritx na Minorce 9 stycznia 1942 r. Wracał do Uzès po ośmiomiesięcznym pobycie na polecenie swego francuskiego przełożonego Gustave’a Bertranda w kierowanej przez Maksymiliana Ciężkiego komórce Cadixu na obrzeżach Algieru, gdzie zadaniem jego grupy było rozpracowywanie agentów niemieckich w siłach Vichy, a od lipca 1941 wsparcie dla utworzonej wówczas Agencji Afryka Mieczysława Słowikowskiego^[4]. Graliński pracował jednak w Algierze przede wszystkim nad sowieckimi depeszami, przekazywanymi wywiadowi brytyjskiemu, z uwagi na lepsze warunki nasłuchu^[5]. Statek, którym płynął, SS Lamoricière(inne języki) pod komendą kapitana Josepha Milliasseau, wyruszył z Algieru 6 stycznia. 7 stycznia wieczorem, mijając Minorkę, Lamoricière odebrał sygnał ratunkowy z frachtowca SS Jumièges walczącego w pobliżu ze sztormem i wyruszył mu na pomoc, jednak go nie odnalazł i 8 stycznia o godz. 15 zawrócił w kierunku Minorki, a o godz. 17 sam nadał sygnał SOS. Po podjęciu prób ewakuacji pasażerów zatonął 9 stycznia o godz. 12:35 z większością osób na pokładzie. Niesprawność w obliczu sztormu miał wywołać w ocenie komisji śledczej zły stan techniczny, w tym nieszczelne furty, oraz niska jakość węgla stosowanego jako paliwo po przestawieniu jednostki z mazutu^[6][7][8]. Wśród 292 ofiar byli wysłani wraz z Gralińskim cywilni pracownicy Cadixu, Piotr Smoleński z sekcji rosyjskiej przedwojennego Biura Szyfrów i Jerzy Różycki z sekcji niemieckiej, a także towarzyszący Polakom oficer francuski, kapitan François Lane^[9]. Smoleński należał podobnie jak Graliński do sekcji ZSRR w strukturze Cadixu^[1].

W 1978 roku historyk Richard Woytak zapytał polskiego kryptologa Mariana Rejewskiego z niemieckiej sekcji przedwojennego Biura Szyfrów (BS-4), czy znał Jana Gralińskiego. Rejewski odpowiedział, że tak, ale ze względów bezpieczeństwa nigdy nie rozmawiali o swojej pracy kryptologicznej. Rejewski dodał, że Graliński „miał być bardzo utalentowany”^[1].

• WładysławW. Kozaczuk WładysławW., W kręgu Enigmy, Książka i Wiedza, 1986, ISBN 85-05-11254-3  (pol.).
• TessaT. Stirling TessaT., DariaD. Nalecz DariaD., TadeuszT. Dubicki TadeuszT. (red.), Intelligence Co-Operation Between Poland and Great Britain During World War II: The Report Of The Anglo-Polish Historical Committee (Government Official History Series), Vallentine Mitchell, 1 czerwca 2005, ISBN 978-0853036562  (ang.). Brak numerów stron w książce
• ReginaR. Czarnecka ReginaR., Organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego WP (Sztabu Głównego) i jego ekspozytur terenowych w latach 1918–1939, [w:] TadeuszT. Dubicki (red.), Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP - tom I, LTW, 2010, ISBN 978-83-7565-139-3  (pol.). Brak numerów stron w książce
• MarekM. Grajek MarekM., Enigma. Bliżej prawdy, Poznań: Rebis, 2007, ISBN 978-83-7510-103-4 .
• Zdzisław JanZ.J. Kapera Zdzisław JanZ.J., The Triumph of Zygalski's Sheets: The Polish Enigma in the Early 1940, Kraków-Mogilany: The Enigma Press, 2015, s. 34-35, ISBN 978-83-86110-79-7  (ang.).
• Zdzisław JanZ.J. Kapera Zdzisław JanZ.J., In the Shadow of Pont du Gard. The Polish Enigma in Vichy France, Kraków-Mogilany: The Enigma Press, 2011, s. 82-84, ISBN 978-83-86110-72-8  (ang.).
• JeanJ. Medrala JeanJ., L'Enigma polonaise en Résistance à Uzès, 1940–1942 : Une aventure humaine prestigieuse et dramatique [online], Biblioteka Polska w Paryżu, 12 kwietnia 2008 .