Jurydyka (łac. iuridicus prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, niepodlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu.

Jurydyki istniały już w średniowieczu, lecz nasilenie ich powstawania nastąpiło od XVI wieku, po uzyskaniu pełnej dominacji szlachty nad miastami. Właścicielami jurydyk byli m.in. magnaci, Kościół i bogata szlachta. W miejscach takich powstawały struktury konkurencyjne wobec ich miejskich odpowiedników, nieskrępowane przepisami i ograniczeniami miejskimi – odbywały się w nich jarmarki, działali niezrzeszeni w cechach rzemieślnicy (partacze), konkurujący z mieszczaństwem cechowym. Dzięki jurydykom miasta rozwijały się przestrzennie^[1].

Jurydyki zakładano zazwyczaj na mocy przywilejów królewskich^[1]. Powstawały również w sposób pozaprawny, na prywatnych gruntach. Wokół większych miast jurydyki przybierały charakter prywatnych miasteczek^[1]. Najlepiej udokumentowane nadania jurydyk posiada Lublin^[2], który w połowie XVII wieku otoczony był 23 jurydykami, czy Kraków^[3] z 21 jurydykami w XVIII wieku. Z kolei Warszawę w pierwszej połowie XVIII wieku otaczało ponad 20 jurydyk; do największych należały Grzybów, Leszno i Wielopole^[4]. Założycielem jurydyk Golędzinów Królewski i Stanisławów był król Stanisław August Poniatowski^[5].

Miasta starały się przeciwdziałać procesowi dezintegracji swojego systemu administracyjno-prawnego poprzez uzyskanie od władców zakazu tworzenia jurydyk i nienadawania libertacji oraz serwitoriatów. Mandat Kazimierza Jagiellończyka z 1452 roku uzyskany przez radę miejską Poznania zakazał nabywania gruntów w obrębie murów przez Kościół, w praktyce jednak takie zakazy stanowiły martwe prawo.

Jurydyki zostały zlikwidowane przez Konstytucję 3 maja w 1791 roku, a po jej upadku ponownie w 1793. W szczątkowej formie jurydyki dotrwały na terenie Królestwa Kongresowego, do drugiej połowy XIX wieku np. w Łodzi – własności rodzin fabrykantów – jurydyka Scheiblera i jurydyka Poznańskiego.

Jurydyki natomiast nigdy nie powstały w tzw. wielkich miastach pruskich (Toruń, Gdańsk, Elbląg, włącznie z ich patrymonium), które w przeciwieństwie do innych miast posiadały dużą autonomię prawno-ustrojową, rządziły się samodzielnie i były silne ekonomicznie.

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Jurydyka

• Jurydyki Krakowa
• Jurydyki Warszawy

• Andrzej Wyrobisz, Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, Warszawa 1981, t. I, s. 285.
• Józef Mazurkiewicz, Jurydyki lubelskie, Wrocław 1956, s. 158.