W czasie zaborów dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte, zaś obie jej części – rosyjska (w obrębie Królestwa Polskiego) i austriacka (w obrębie Galicji) – zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo. Podziały administracyjne narzucone przez zaborców przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski. Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją do dzisiaj ma swoje konsekwencje w podziale administracyjnym kraju, a także w polskiej tożsamości społecznej (choć przecież austriacka Galicja obejmowała swoim obszarem jedynie część Małopolski, a ponadto składała się w większości z terenów, które do historycznej Małopolski nigdy nie należały).
W II Rzeczypospolitej terytorium Galicji zaczęto określać terminem Małopolska. Określeniem tym obejmowano ziemie byłego zaboru austriackiego, a nie przedrozbiorowe terytorium Małopolski. Małopolskę Zachodnią stanowiło województwo krakowskie, natomiast województwa: lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie zaczęto określać mianem Małopolski Wschodniej. Było to nazewnictwo analogiczne do stosowanego w czasach austriackich, kiedy to nieformalnie funkcjonował podział na Galicję Zachodnią i Wschodnią, przy czym ich granicę stanowił zasięg kompetencji Sądu Apelacyjnego w Krakowie i Sądu Apelacyjnego we Lwowie[15][16]. Jednak Małopolska Wschodnia obejmowała pojęciowo szerszy zakres ziem niż Galicja Wschodnia – do województwa lwowskiego włączono bowiem powiaty: tarnobrzeski, rzeszowski, łańcucki, niżański, kolbuszowski, przeworski, strzyżowski i krośnieński, które nie wchodziły w skład sądowego okręgu apelacyjnego lwowskiego.
We współczesnej polskiej historiografii istnieje spór o to, która nazwa jest bardziej adekwatna na określenie obszaru trzech południowo-wschodnich województw II RP: Galicja Wschodnia czy Małopolska Wschodnia. Większość polskich historyków, m.in. Michał Klimecki, Maciej Krotofil i Jan Pisuliński, używa neutralnego terminu pochodzącego z czasów zaboru austriackiego, niektórzy, jak np. Czesław Partacz, stosują sformułowanie powstałe w dwudziestoleciu międzywojennym. Według Jana Pisulińskiego, określenie Małopolska Wschodnia nie jest ugruntowane historycznie i ma znaczenie jedynie nacjonalistyczno-propagandowe (podobnie jak zresztą stosowany wówczas przez stronę ukraińską analogiczny termin Ukraina Zachodnia), służące w latach 20. i 30.XX w. silniejszemu związaniu obszaru między Sanem a Zbruczem z państwem polskim oraz podkreśleniu rzekomo rdzennie polskiego charakteru tych ziem[17].
Ludność Małopolski Wschodniej
Ludność uważająca język ukraiński za ojczysty (w powiatach) według spisu powszechnego 1931.
Ludność trzech województw Małopolski Wschodniej liczyła w roku 1921 łącznie 5 495 104 osoby[18], w roku 1931 6 208 100 osób[19].
Administracja państwowa II Rzeczypospolitej, wbrew oficjalnie głoszonemu stanowisku, za Polaków uważała faktycznie wyłącznie ludność rzymskokatolicką, uznając że podział wyznaniowy pokrywa się z narodowościowym[30].
↑„Metoda, użyta przy badaniu stosunków językowych wśród mniejszości słowiańskich w Małopolsce Wschodniej, była zupełnie inną, inną też będzie dokładność wyników językowych w tej dzielnicy, oczywiście, jeżeli chodzi o ustalenie podziału tych mniejszości na poszczególne grupy, nie zaś o odgraniczenie ich od ludności polskiej. Tutaj, z powodu protestów ludności staroruskiej, odżegnywującej się od nazwy języka „ukraińskiego”, której narzucenie, jako jedynie obowiązującej, mogłoby wpłynąć ujemnie na przebieg akcji spisowej, a więc wyłącznie ze względów technicznych, nie zaś zasadniczych, wprowadzono równolegle oba określenia: „język ukraiński” i „język ruski”, dając jednocześnie obu odłamom ludności możność określenia języka ojczystego nazwą dowolnie wybraną. Uzyskane w obu rubrykach liczby nie zostaną jednak ogłoszone oddzielnie, lecz będą złączone w jedną wspólną pozycję spisową języka ojczystego ukraińskiego (ruskiego), tak jak to zostało dokonane w dopiero co przytoczonem oszacowaniu. Stanie się to dlatego, „że oba wyrazy zostały użyte na oznaczenie jednej i tej samej grupy etnicznej i że za zasadnicze określenie języka tej grupy jest uważane określenie – „ukraiński” (patrz wywiad z p. Dr. Buławskim – „Sprawy Narodowościowe” Nr 1/1932, s. 6). W ten sposób nastawienie ideologiczne spisu 1931 r. w stosunku do mniejszości słowiańskich w Małopolsce, pomimo uzasadnionej względami natury technicznej różnicy terminologji, zasadniczo nie różni się od nastawienia spisu 1921 oraz wszystkich przedwojennych spisów austrjackich, które, tak jak i spis 1931 r., wychodziły z założenia nierozróżniania podziału tych mniejszości, a mianowicie: podziału językowego w spisach austrjackich, narodowościowego zaś w spisie 1921 r. (…) Zresztą stwierdzenie istnienia w Małopolsce nieistniejącej ani na Ziemiach Wschodnich ani nigdzie poza granicami Rzeczypospolitej odrębnej narodowości lub języka „ruskiego”, czwartego z kolei w Słowiańszczyźnie Wschodniej obok białoruskiego, ukraińskiego i rosyjskiego, nie mogłoby być obecnie naukowo uzasadnione.” Alfons Krysiński, Ludność polska i mniejszości w świetle spisów 1921 i 1931, Warszawa 1933, Instytut Badań Spraw Narodowościowych, Biblioteka Spraw Narodowościowych nr 11, s. 44–46.
↑„Naród nie jest społecznością homogeniczną, stąd też w przypadku ukraińskiego etnosu zamieszkującego terytorium II Rzeczypospolitej możemy wyróżnić następujące grupy prezentujące różny stopień świadomości i samoidentyfikacji: 1. Ukraińcy świadomi swej odrębności narodowej, kultywujący swą odrębność i manifestujący ją na zewnątrz; 2. Ukraińcy o ugruntowanej świadomości narodowej, ograniczający ją jednak do sfery rodzinnej i konfesyjnej; 3. Ukraińcy o niewykształconej świadomości narodowej, zachowujący poczucie odrębności na poziomie etnicznym oraz utrzymujący więź ze swym wyznaniem, słabo znający język literacki, ale modlący się po rusku (Rusini)”'; Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 45.
↑„Liczebność Rusinów, których – poza przywódcami, określającymi się coraz wyraźniej jako Rosjanie, czego dowodzili przez przyjmowanie języka rosyjskiego- uznać należy za zbiorowość etniczną, była znikoma. Na podstawie statystyk wyborczych oraz liczby członków instytucji i stowarzyszeń kulturalnych (Towarzystwo im. Michaiła Kaczkowskiego) oraz gospodarczych (Rewizyjny Związek Ruskich Spółdzielni, Ruskij Rolniczyj Sojuz) pozostających pod wpływami „staroruskimi” można ją szacować na 4 do 8% ogółu populacji ukraińskiej.” Grzegorz HryciukPrzemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 104. A. Krysiński szacował rzeczywistą liczebność grupy uważającej się za „Rusinów” na 250 tys. Andrzej Chojnowski, Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921–1939, Wrocław 1979, Wyd. Zakład Narodowy im Ossolińskich, ISBN 83-04-00017-2, s 9. przypis 14.
Przypisy
↑Galicję Wschodnią oficjalnie nazwano Małopolską Wschodnią Por. Grzegorz Motyka, Od rzezi wołyńskiej do akcji „Wisła”, s. 14.
↑„Po prostu zaborczą nazwę Galicji zastąpiono teraz nazwą Małopolska, choć zasięg terytorialny tak rozumianej Małopolski w niewielkim tylko stopniu pokrywał się z jej historyczną poprzedniczką. Zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to używano określeń Galicja Zachodnia i Wschodnia, przy czym ich umowną granicę stanowił San, teraz zaczęto używać nazw Małopolska Zachodnia i Wschodnia. Były to zresztą określenia często używane w języku potocznym, ale niemające w zasadzie uzasadnienia w strukturach administracyjnych kraju. Do tak rozumianej Małopolski wchodziły w okresie międzywojennym cztery województwa. Jedno z nich stanowiło Małopolskę Zachodnią, a było to województwo krakowskie, trzy dalsze: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie – Małopolskę Wschodnią. To pozbawione historycznych podstaw nazewnictwo po II wojnie światowej znowu uległo zmianie.” Antoni Podraza, Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
↑„Określenie Galicji, mimo iż ukute przez władze austriackie w XVIII w. (Königreich Galizien und Lodomerien) dla uzasadnienia zaboru ziem Rzeczypospolitej poprzez odwołanie się do związku w XIII w. księstwa halicko-włodzimierskiego z Węgrami, z upływem czasu zatracało swój negatywny komponent emocjonalny. Było ono powszechnie stosowane zarówno przez Polaków i Ukraińców do końca istnienia Austro-Węgier.” Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 26.
↑„Po odzyskaniu niepodległości i z chwilą faktycznego zdobycia zwierzchności nad spornym polsko-ukraińskim obszarem pojęcie to (Galicja Wschodnia) zostało zastąpione terminem Małopolska Wschodnia, mającym podkreślać, jak się wydaje, ścisły związek tych ziem z resztą terytorium Rzeczypospolitej. Nazwa ta zaczęła się upowszechniać już w latach 1919–1920 r. Pod względem geograficznym czy administracyjnym Małopolska Wschodnia nie była tożsama z dawną Galicją Wschodnią. Obejmując obszar trzech województw – lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego – na zachodzie dość daleko wykraczała poza linię podziału kompetencji austriackich organów sądowych, a jednym z nielicznych elementów więzi, gdy w życie nie weszły rozwiązania zawarte w ustawie o samorządzie wojewódzkim (które i tak nie przewidywały żadnych struktur ponadwojewódzkich, prowincjonalnych), było istnienie wspólnego dla wspomnianych województw Kuratorium Lwowskiego Okręgu Szkolnego. W publicystyce, w pracach naukowych szukano niekiedy nazw mniej konfrontacyjnych, jak np. Ziemia Czerwieńska. W publikacjach GUS byłe ziemie zaboru austriackiego – województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie wraz z krakowskim – zaliczane były do grupy województw południowych. Strona ukraińska używała najczęściej określenia Galicja Wschodnia lub Hałyczyna (Galicja), które pokrywać się miało z obszarem etnicznie ukraińskim, tj. takim, gdzie ludność ukraińska (ukraińskojęzyczna) stanowiła bezwzględną (ponad 50%) większość. Z biegiem czasu coraz częściej pojawiać się zaczął termin Ziemie Zachodnioukraińskie, na podobieństwo stosowanego konsekwentnie od lat 20. XX wieku w Związku Radzieckim pojęcia Ukraina Zachodnia.” Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s 26-27.
↑„Incydentalnie zapewne używano anachronicznego określenia „Ruś Czerwona”; w pracach publicystycznych Eugeniusza Romera z lat 30. XX w. obok terminu „Ziemia Czerwieńska” pojawiały się sformułowania „województwa południowo-wschodnie” lub „południowy wschód Rzeczypospolitej”. E. Romer, Rady i przestrogi (1918–1938), Lwów 1938, s. 131, 153, za: Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 26 przypis 6.
↑Dz.U. z 1920 r. nr 117, poz. 768 – Ustawa z dnia 3 grudnia 1920 r. o tymczasowej organizacji władz administracyjnych II instancji (województw) na obszarze b. Królestwa Galicji i Lodomerji z W. Ks. Krakowskiem oraz na wchodzących w skład Rzeczypospolitej Polskiej obszarach Spisza i Orawy.
↑„Wobec trudności w precyzyjnym określeniu obszaru Galicji Wschodniej najczęściej przyjmuje się, że obejmował on powiaty podległe od 1850 r. jurysdykcji sądu III instancji (Oberlandesgericht) we Lwowie.” Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 25.
↑Po prostu zaborczą nazwę Galicji zastąpiono teraz nazwą Małopolska, choć zasięg terytorialny tak rozumianej Małopolski w niewielkim tylko stopniu pokrywał się z jej historyczną poprzedniczką. Zgodnie z nazewnictwem z czasów austriackich, kiedy to używano określeń Galicja Zachodnia i Wschodnia, przy czym ich umowną granicę stanowił San, teraz zaczęto używać nazw Małopolska Zachodnia i Wschodnia. Były to zresztą określenia często używane w języku potocznym, ale niemające w zasadzie uzasadnienia w strukturach administracyjnych kraju. Do tak rozumianej Małopolski wchodziły w okresie międzywojennym cztery województwa. Jedno z nich stanowiło Małopolskę Zachodnią, a było to województwo krakowskie, trzy dalsze: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie – Małopolskę Wschodnią. To pozbawione historycznych podstaw nazewnictwo po II wojnie światowej znowu uległo zmianie.Antoni Podraza, Małopolska w przeszłości i dziś, Wspólnota Małopolska, 1999-06-01, wersja elektroniczna.
↑ abcŹródło: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dnia 30 września 1921, zeszyty: Województwo lwowskie (tabela wojewódzka, s. VIII-IX.), Województwo tarnopolskie (tabela wojewódzka, s. VIII), Województwo stanisławowskie (tabela wojewódzka, s. VIII.), Warszawa 1924, wyd. Główny Urząd Statystyczny.
↑ abGrzegorz HryciukPrzemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wyd. Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X, s. 73–83, Robert Potocki, Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin 2003, wyd. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, ISBN 83-917615-4-1, s. 47., „Statystyka Polski”, seria C, z. 65 Warszawa 1938, „Statystyka Polski”, seria C, z. 68 Warszawa 1938, „Statystyka Polski”, seria C, z. 78, Warszawa 1938.
↑„Wbrew zresztą oficjalnie głoszonemu stanowisku w dokumentach administracji państwowej i władz szkolnych za Polaków uznawano wyłącznie ludność rzymskokatolicką. W poufnym piśmie wojewody tarnopolskiego do MWRiOP z 20 maja 1936 stwierdzano explicite, że „przynależność obrządkowa pokrywa się w stu procentach na terenie tut[ejszym] a szerzej biorąc na terenie Województw południowych z zagadnieniem narodowościowym”, w niewiele wcześniejszym sprawozdaniu skierowanym przez Urząd Wojewódzki lwowski do MSW konstatowano z nie mniejszym przekonaniem, że „przynależność do wyznania rzym[sko]-kat[olickiego] względnie gr[ecko]-kat[olickiego] jest równoznaczna z przyznawaniem się do narodowości polskiej lub ruskiej”. Administracja państwowa uznawała więc bez zastrzeżeń, jak sformułował to w 1939 wicewojewoda tarnopolski B. Rogowski, iż „na terenie województw południowych religia rzym[sko]katolicka jest synonimem polskości, należenie do rzym[sko]kat[olickiego] kościoła oznacza to samo, co być Polakiem” Grzegorz Hryciuk, Przemiany narodowościowe i ludnościowe w Galicji Wschodniej i na Wołyniu w latach 1931–1948, Toruń 2005, Wydawnictwo Adam Marszałek, ISBN 83-7441-121-X; s. 75.
RobertR.PotockiRobertR., Polityka państwa polskiego wobec zagadnienia ukraińskiego w latach 1930–1939, Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2003, ISBN 83-917615-4-1, OCLC830495161. Brak numerów stron w książce
