Odczyn Biernackiego (skrótowiec OB), odczyn opadania krwinek czerwonych^[1], opad Biernackiego, szybkość opadania erytrocytów^[a] (ang. erythrocyte sedimentation rate, ESR) – badanie laboratoryjne polegające na pomiarze drogi opadania krwinek czerwonych w niekrzepnącej krwi w ciągu 1 godziny. W diagnostyce medycznej służy ono jako wskaźnik procesów zapalnych, reumatycznych i nowotworowych^[2].

Zjawisko opadania erytrocytów zostało odkryte przez polskiego patologa Edmunda Biernackiego^[2][3][4], który w 1897 ogłosił wyniki badań nad szybkością opadania krwinek w zależności od rodzaju schorzenia^[3]. W 1918 szwedzki hematolog Robin Fåhræus opublikował rozprawę poświęconą opadaniu krwinek, w której powołał się na pracę Biernackiego^[3]. W 1921 wspólnie ze szwedzkim patologiem Alfem Westergrenem opisali oni pierwszą praktyczną metodę oznaczania OB^[5][6], stąd w niektórych krajach odczyn Biernackiego nazywany jest testem Fåhræusa-Westergrena lub testem Westergrena^[5].

Sedymentacja krwinek czerwonych we własnym niekrzepnącym osoczu, której miarą jest odczyn Biernackiego, jest zjawiskiem fizycznym zależnym od wielu różnych czynników; nie jest jednak pomiarem zawartości jakiejkolwiek substancji we krwi^[6]. OB określa zjawisko zachodzące poza organizmem, ponieważ in vivo (wewnątrznaczyniowo) nie dochodzi do opadania erytrocytów. Przed sedymentacją erytrocytów w organizmie chroni układ hamujący aktywny w temperaturze fizjologicznej^[2], stąd oznaczenia OB dokonuje się w stałej temperaturze z zakresu 18–25 °C^[6].

Mechanizm opadania erytrocytów nie jest w pełni jasny. Sedymentacja inicjowana jest po pobraniu krwi w związku z jej ochłodzeniem^[2], a opadanie krwinek czerwonych zachodzi w trzech etapach:

• aglomeracja i rulonizacja erytrocytów
• jednostajne opadanie aglomeratów (agregatów) erytrocytów
• zwolniona sedymentacja^[7].

Za aglomerację erytrocytów odpowiada proces przyłączania się do ich powierzchni białek – aglomeryn. Należą do nich między innymi fibrynogen, haptoglobina, ceruloplazmina oraz niektóre globuliny. Stężenie większości tych białek (białek ostrej fazy) wzrasta w niektórych stanach chorobowych, m.in. w zakażeniach, chorobie nowotworowej, przy urazie czy zawale, co tłumaczy przyspieszone OB towarzyszące tym patologiom. Na wartość OB wpływają również ilościowe zmiany erytrocytów (niedokrwistość lub nadkrwistość) oraz zmiany jakościowe (np. nieprawidłowy kształt)^[2].

Nieprawidłowe OB towarzyszy wielu chorobom i przez to jest badaniem niecharakterystycznym dla jakiejkolwiek patologii. Przyspieszone OB w zasadzie zawsze dowodzi istnienia choroby organicznej (poza ciążą, połogiem i po wykluczeniu wpływu leków), natomiast prawidłowe OB nie wyklucza istnienia nawet bardzo poważnych chorób^[2][8]. OB służy również do monitorowania przebiegu choroby i leczenia^[4][8].

Na wynik OB wpływa również sposób pomiaru oraz warunki panujące w laboratorium takie jak temperatura, wibracje podłoża czy ruch powietrza (przeciąg)^[2][9].

Odczyn Biernackiego zgodnie z zaleceniami Międzynarodowego Komitetu ds. Standaryzacji w Hematologii (ICSH) wyraża się w milimetrach (mm)^[6]. W polskojęzycznych publikacjach często wyniki OB podaje się w mm/h (mm/godz.)^[8][9].

Wartości referencyjne zależą od płci, wieku^[2][10] i stosowanej metody^[10]. Dokładne wartości referencyjne ustala laboratorium.

Materiałem do badania jest krew pełna pobrana na antykoagulant: 3,8%^[4] cytrynian sodu (4 części krwi + 1 część antykoagulantu) lub wersenian potasu (EDTA)^[2][4][6]. Wybór antykoagulantu zależy od stosowanej metody pomiaru OB. Jeśli próbki przechowuje się w temperaturze pokojowej, badanie należy wykonać w przeciągu 2^[6]–3^[2] godzin, w przeciwnym wypadku próbki można przechowywać w lodówce do 4^[6]–6^[2] (a nawet 24^[2]) godzin, ale przed wykonaniem badania próbki należy doprowadzić do temperatury pokojowej^[2].

Metodą referencyjną pomiaru OB według ICSH jest technika Westergrena. Obecnie jest rzadko stosowana w rutynowych badaniach laboratoryjnych i została zastąpiona metodami ograniczającymi kontakt personelu z krwią^[2][6].

Metody manualne badania OB, takie jak techniki Westergrena, Wintrobe’a i ich modyfikacje, opierają się na odczycie OB w standaryzowanej rurce wypełnionej badaną krwią. W tym celu stosuje się cechowane rurki, które napełnia się krwią do cechy „0”, ustawia w statywie w pozycji pionowej po czym uruchamia stoper. OB określa się odczytując dokładnie po ustalonym czasie wartość cechy przy górnym poziomie (menisku) erytrocytów. W metodach Westergrena i Wintrobe’a odczytu dokonuje się po 1 godzinie. Oznaczenie może być fałszowane przez wpływ temperatury pomieszczenia, wibracji i nasłonecznienia, jeśli w laboratorium nie zachowano standaryzowanych warunków badania^[6][11][12].

Zasada określania OB w metodach automatycznych polega najczęściej na optycznym pomiarze opadu erytrocytów przez analizator. Analizatory te najczęściej współpracują z systemami informatycznymi laboratorium (identyfikacja pacjentów po kodach kreskowych na probówkach, automatyczne przesyłanie wyników badania do systemu informatycznego itd.) oraz pozwalają skrócić czas badania^[11].

Do diagnostyki i monitorowania stanu zapalnego poza OB wykorzystuje się również oznaczenia stężenia białka C-reaktywnego (CRP)^[13][14][15]. Często OB i CRP zlecane są jednocześnie; zasadność takiej praktyki nie jest w pełni potwierdzona^[15].

W niektórych przypadkach (u 1 na 8 dorosłych pacjentów^[14]), między wynikami OB a CRP nie ma korelacji, tzn. OB jest przyspieszone przy prawidłowym CRP lub odwrotnie^[14]. Wynika to z faktu, że OB w przeciwieństwie do CRP zależy nie tylko od towarzyszącego stanu zapalnego i występuje m.in. przy ciąży czy niedokrwistości^[13]. Ponadto OB narasta wolniej niż CRP, ale też zdecydowanie później ulega normalizacji^[16].

• prokalcytonina