Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska

Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska

Pomnik w Hucie Dzierążyńskiej upamiętniający mieszkańców wsi poległych i pomordowanych w czasie II wojny światowej, w tym ofiary pacyfikacji 29 stycznia 1943 roku
Państwo	Polska pod okupacją III Rzeszy
Miejsce	Budy i Huta Dzierążyńska
Data	29 stycznia 1943
Liczba zabitych	50-80 osób
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelanie
Sprawca	III Rzesza
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce zdarzenia
50°34′05″N 23°24′37″E/50,568056 23,410278
Multimedia w Wikimedia Commons

Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska – masowy mord na ludności cywilnej dokonany przez okupantów niemieckich 29 stycznia 1943 roku we wsiach Budy i Huta Dzierążyńska na Zamojszczyźnie.

27 stycznia 1943 roku w Dzierążni doszło do starcia pomiędzy niemiecką żandarmerią a partyzantami Batalionów Chłopskich. W odwecie Niemcy spacyfikowali tę wieś, a dwa dni później także sąsiednie Budy i Hutę Dzierążyńską. W tych ostatnich zamordowano 71 Polaków, w tym wiele kobiet i dzieci. Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty Dzierążyńskiej skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem.

Budy i Huta Dzierążyńska leżą w powiecie tomaszowskim, na wschód od szosy łączącej Zamość z Tomaszowem Lubelskim. Są położone tak blisko siebie, że stanowią w zasadzie jedną całość, a ich zabudowa rozciąga się na blisko 2,5 kilometra. Przed pacyfikacją Huta liczyła 130 gospodarstw i 650 mieszkańców. W okresie niemieckiej okupacji jej mieszkańcy aktywnie współpracowali z ruchem oporu. We wsi istniała placówka Batalionów Chłopskich^[1].

Pod koniec listopada 1942 roku pod kierownictwem dowódcy SS i policji na dystrykt lubelski, SS-Brigadeführera Odilo Globocnika, rozpoczęto na Zamojszczyźnie szeroko zakrojoną operację wysiedleńczą. Jej celem było wypędzenie z tego regionu około 100 tys. Polaków, na których miejsce zamierzano osiedlić niemieckich kolonistów, przede wszystkim volksdeutschów ze Słowenii, Lotaryngii i Besarabii^[2]. Działania Niemców spotkały się z biernym oporem wysiedlanej ludności oraz ze zbrojną reakcją polskiego ruchu oporu^[3]. Oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej i Gwardii Ludowej usiłowały powstrzymać ekspedycje pacyfikacyjno-wysiedleńcze, atakowały niemieckie obiekty gospodarcze i komunikacyjne, a także przeprowadzały akcje odwetowe we wsiach zasiedlonych przez niemieckich kolonistów^[4][5].

 Osobne artykuły: Aktion Zamość i Powstanie zamojskie.

27 stycznia 1943 roku^[6][7] w Dzierążni pojawili się niemieccy żandarmi z posterunków w Zamościu i Rachaniach. Aresztowali kilku mieszkańców, w tym członków miejscowej placówki BCh^[a][6]. W sąsiedniej Hucie Dzierążyńskiej przebywał wtedy komendant Obwodu Tomaszów Lubelski BCh kpt. Franciszek Bartłomowicz ps. „Grzmot” wraz ze swym zastępcą, por. Robertem Aborowiczem ps. „Azja”. Na wieść o aresztowaniach „Grzmot” rozkazał „Azji” zebrać miejscowych członków BCh i odbić więźniów^[8]. W ślad za tym rozkazem partyzanci udali się do Dzierążni i otoczyli dom sołtysa, w którym Niemcy umieścili aresztantów. Gdy żandarmi szykowali się, by wraz z więźniami opuścić wieś, Polacy przystąpili do ataku^[9]. W walce zginęło dwóch^[6], czterech^[10] lub nawet pięciu^[11] żandarmów. Partyzanci również ponieśli straty; w zależności od źródła podaje się, że wyniosły one od jednego^[6][10] do kilku^[11] zabitych, a także kilku rannych. Wśród tych ostatnich znalazł się por. „Azja”^[10]. Jednemu lub kilku Niemcom udało się zbiec i zaalarmować posterunek żandarmerii w Tomaszowie Lubelskim oraz placówkę Gestapo w Zamościu^[10].

Tego samego dnia do Huty Dzierżyńskiej przybyło dwóch żandarmów, rzekomo w celu nabycia jajek i masła^[10]. Natknęli się na polskich partyzantów, którzy eskortowali kolegów rannych w czasie starcia w Dzierążni. Jednego Niemca zabito, drugi zdołał uciec^[1]. Partyzanci spodziewając się niemieckiego odwetu, wezwali mieszkańców Dzierążni i Huty do ucieczki. Tylko część ludności posłuchała jednak tego ostrzeżenia^[12]. Tymczasem 28 stycznia Niemcy rozpoczęli pacyfikację Dzierążni, która potrwała do 29 stycznia. Jej ofiarą padło ponad 60 Polaków, w tym wiele kobiet i dzieci^[13].

 Osobny artykuł: Pacyfikacja wsi Dzierążnia.

29 stycznia^[14] do Bud i Huty przybył silny oddział żandarmerii. Niemcy zabijali wszystkich napotkanych Polaków bez względu na wiek i płeć. Nie oszczędzano nawet niemowląt^[12]. Świadkowie zeznawali, iż miały miejsce przypadki zabijania małych dzieci kolbami karabinowymi^[15]. Niemcy nie spalili natomiast zabudowań, gdyż docelowo zamierzali osiedlić w Hucie swoich kolonistów^[10].

Źródła podają rozbieżne informacje na temat liczby ofiar. Czesław Madajczyk szacował ją na 50 osób^[16]. Autorzy opracowania Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 wymienili nazwiska 57 zamordowanych, dodając jednocześnie, iż wśród ofiar znalazło się również dwóch N.N. mężczyzn^[17]. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich informuje natomiast, że w czasie pacyfikacji zamordowano 71 osób^[14]. Źródła konspiracyjne donosiły o blisko 80 zabitych^[10]. W gronie zidentyfikowanych ofiar znalazło się 28 kobiet i 15 dzieci^[18].

Zwłoki zamordowanych zostały pogrzebane w zbiorowej mogile wykopanej na polu Józefa Kościka^[19].

Tego samego dnia, gdy dokonano zbrodni w Budach i Hucie Dzierążyńskiej, Niemcy spacyfikowali – aczkolwiek z innej przyczyny – pobliski Sumin. We wsi, zamieszkanej w większości przez ludność ukraińską, zamordowano 50 osób^[20]. Owa seria pacyfikacji została odnotowana w sprawozdaniach Rady Głównej Opiekuńczej i raportach Polskiego Państwa Podziemnego^[21].

 Osobny artykuł: Pacyfikacja wsi Sumin.

Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem (1–2 lutego 1943)^[22]. Po bitwie część mieszkańców powróciła do swych domów. Kilka miesięcy później Niemcy wysiedlili jednak całą ludność. Młodzież zbiegła wówczas do lasów, zasilając oddziały partyzanckie^[15].

Po wojnie zbiorowy grób ofiar pacyfikacji oznaczono krzyżem^[15].

• Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
• Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
• Agnieszka Jaczyńska: Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna: „pierwszy obszar osiedleńczy” w Generalnym Gubernatorstwie. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Lublinie, 2012. ISBN 978-83-7629-383-7.
• Czesław Madajczyk: Hitlerowski terror na wsi polskiej 1939–1945. Zestawienie większych akcji represyjnych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1965.
• Czesław Madajczyk (red.): Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. T. I i II. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979.
• Janina Mikoda: Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo zamojskie. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1994. ISBN 83-903356-0-3.