Pacyfikacja wsi Dzierążnia

Pacyfikacja wsi Dzierążnia

Cmentarz w Dzierążni, na którym spoczywają m.in. szczątki ofiar pacyfikacji
Państwo	Polska (okupowana przez III Rzeszę)
Miejsce	Dzierążnia
Data	29 stycznia 1943
Liczba zabitych	ponad 60 osób
Typ ataku	egzekucja przez rozstrzelanie
Sprawca	III Rzesza
Położenie na mapie Polski w 1939 miejsce zdarzenia
50°34′13″N 23°27′04″E/50,570278 23,451111

Pacyfikacja wsi Dzierążnia – masowy mord na ludności cywilnej, połączony z grabieżą i niszczeniem mienia, dokonany przez okupantów niemieckich w dniach 28–29 stycznia 1943 roku we wsi Dzierążnia na Zamojszczyźnie.

27 stycznia 1943 roku w Dzierążni rozegrało się starcie między niemiecką żandarmerią a partyzantami Batalionów Chłopskich, którzy usiłowali odbić aresztowanych mieszkańców. W odwecie Niemcy spacyfikowali wieś, mordując ponad 60 osób i paląc osiem gospodarstw. Zbrodnia w Dzierążni i przeprowadzona w tym samym czasie pacyfikacja pobliskich Bud i Huty Dzierążyńskiej, skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem.

Przed wojną Dzierążnia w powiecie tomaszowskim była średniozamożną wsią, w której silne wpływy posiadał ruch ludowy. W okresie niemieckiej okupacji istniały tam placówki Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej^[1].

Pod koniec listopada 1942 roku, pod kierownictwem dowódcy SS i policji na dystrykt lubelski, SS-Brigadeführera Odilo Globocnika, rozpoczęto na Zamojszczyźnie szeroko zakrojoną operację wysiedleńczą. Jej celem było wypędzenie z tego regionu około 100 tys. Polaków, na których miejsce zamierzano osiedlić niemieckich kolonistów, przede wszystkim volksdeutschów ze Słowenii, Lotaryngii i Besarabii^[2]. Działania Niemców spotkały się z biernym oporem wysiedlanej ludności oraz ze zbrojną reakcją polskiego ruchu oporu^[3]. Oddziały partyzanckie Batalionów Chłopskich, Armii Krajowej i Gwardii Ludowej usiłowały powstrzymać ekspedycje pacyfikacyjno-wysiedleńcze, atakowały niemieckie obiekty gospodarcze i linie komunikacyjne, a także przeprowadzały akcje odwetowe we wsiach zasiedlonych przez niemieckich kolonistów^[4][5].

 Osobne artykuły: Aktion Zamość i Powstanie zamojskie.

27 stycznia 1943 roku^[1][6] w Dzierążni pojawili się niemieccy żandarmi z posterunków w Zamościu i Rachaniach. Aresztowali kilku mieszkańców, w tym członków miejscowej placówki BCh^[a][1]. W sąsiedniej Hucie Dzierążyńskiej przebywał wtedy komendant Obwodu Tomaszów Lubelski BCh kpt. Franciszek Bartłomowicz ps. „Grzmot” razem ze swym zastępcą, por. Robertem Aborowiczem ps. „Azja”. Na wieść o aresztowaniach „Grzmot” rozkazał „Azji” zebrać miejscowych członków BCh i odbić więźniów^[7]. W ślad za tym rozkazem partyzanci udali się do Dzierążni i otoczyli dom sołtysa, w którym Niemcy umieścili aresztantów. Gdy żandarmi szykowali się, by z więźniami opuścić wieś, Polacy przystąpili do ataku^[8]. W walce zginęło dwóch^[1], czterech^[9] lub nawet pięciu^[10] żandarmów. Partyzanci również ponieśli straty; w zależności od źródła podaje się, że wyniosły one od jednego^[1][9] do kilku^[10] zabitych, a także kilku rannych. Wśród tych ostatnich znalazł się por. „Azja”^[9]. Jednemu lub kilku Niemcom udało się zbiec i zaalarmować posterunek żandarmerii w Tomaszowie Lubelskim i placówkę gestapo w Zamościu^[9]. Partyzanci spodziewając się niemieckiego odwetu, nakazali mieszkańcom wsi ewakuację. Tylko część ludności posłuchała jednak tego wezwania^[11].

Następnego dnia Niemcy powrócili większymi siłami do Dzierążni i rozpoczęli pacyfikację, która zakończyła się dopiero 29 stycznia. Najpierw żandarmi^[b] otoczyli wieś, po czym idąc od domu do domu zabijali każdego spotkanego mieszkańca bez względu na wiek i płeć. Masakrze towarzyszyły grabież mienia i palenie zabudowań^[10]. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich informuje, że zamordowano wtedy 66 Polaków^[12]. W opracowaniu Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945 wymieniono natomiast nazwiska 62 ofiar, wśród których znajdowało się trzydziestu czterech mężczyzn, dziewiętnaście kobiet i dziewięcioro dzieci^[13]. Najmłodsza ofiara liczyła 2 lata, najstarsza 82 lata^[14]. Całkowicie spalono osiem gospodarstw z całym inwentarzem^[10].

Pacyfikacja Dzierzążni nie była jedyną zbrodnią popełnioną przez Niemców w odwecie za potyczkę z oddziałem por. „Azji”. 29 stycznia spacyfikowano pobliskie Budy i Hutę Dzierążyńską, mordując 71 osób^[15]. Tego samego dnia, lecz z innej przyczyny, Niemcy spacyfikowali również pobliski Sumin, zamieszkany w większości przez ludność ukraińską (50 ofiar)^[16]. Owa seria pacyfikacji została odnotowana w sprawozdaniach Rady Głównej Opiekuńczej i raportach Polskiego Państwa Podziemnego, aczkolwiek podano tam błędne daty tych wydarzeń oraz znacznie zawyżono liczbę ofiar^[17].

 Osobne artykuły: Pacyfikacja wsi Budy i Huta Dzierążyńska i Pacyfikacja wsi Sumin.

Pacyfikacje Dzierążni, Bud i Huty Dzierążyńskiej skłoniły miejscowe kierownictwo BCh do podjęcia otwartej walki z Niemcami, co w konsekwencji doprowadziło do bitwy pod Zaborecznem (1–2 lutego 1943)^[18].

• Józef Fajkowski: Wieś w ogniu. Eksterminacja wsi polskiej w okresie okupacji hitlerowskiej. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1972.
• Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1981.
• Agnieszka Jaczyńska: Sonderlaboratorium SS. Zamojszczyzna: „pierwszy obszar osiedleńczy” w Generalnym Gubernatorstwie. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Lublinie, 2012. ISBN 978-83-7629-383-7.
• Czesław Madajczyk (red.): Zamojszczyzna – Sonderlaboratorium SS. Zbiór dokumentów polskich i niemieckich z okresu okupacji hitlerowskiej. T. I i II. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1979.
• Janina Mikoda: Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939–1945. Województwo zamojskie. Warszawa: GKBZpNP-IPN, 1994. ISBN 83-903356-0-3.