Powiat radzymiński

Powiat radzymiński

powiat
1867–1916, 1919–1939 i 1944–1952
Państwo	Polska
Województwo	gub. warszawska (1867–1915) GG Warszawskie (1915–1916) warszawskie (1939–1944) warszawskie (1944–1952)
Data likwidacji	1952
Siedziba	Radzymin
Powierzchnia	1076 km²
Populacja (1946) • liczba ludności	79 700
• gęstość	74 os./km²
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejskich 2 / 2 / 2 / 2 (1867, 1921, 1933, 1952) Liczba gmin wiejskich 14 / 10 / 12 / 11 (1867, 1921, 1933, 1952)
brak współrzędnych

Powiat radzymiński – historyczny powiat istniejący w latach 1867–1916, 1919–1939 i 1944–1952 na terenie obecnego woj. mazowieckiego. Granice powiatu odpowiadały w przybliżeniu obszarowi dzisiejszego powiatu wołomińskiego. Ośrodkiem administracyjnym był Radzymin.

Powiat powstał 1 stycznia 1867 w guberni warszawskiej w Królestwie Polskim krótko po upadku powstania styczniowego, w związku ze zmianami administracyjnymi przeprowadzonymi przez władze carskie. Powiat został utworzony z części dawnego powiatu stanisławowskiego (z części południowo-zachodniej powiatu stanisławowskiego utworzono powiat nowomiński, a część północno-zachodnią włączono do powiatu węgrowskiego^[1]). Powiat radzymiński obejmował w oryginalnym składzie:

• dwa miasta: Jadów i Radzymin,
• 14 gmin wiejskich: Cygów, Jadów, Klembów, Małopole, Międzyleś, Mlęcin, Pniewnik, Pogorzelec, Radzymin, Ręczaje, Rudzienko, Słupno, Strachówka i Zabrodzie^[2].

W ramach korekty reformy w 1868 roku zniesiono 5 gmin: Cygów (włączoną do gminy Ręczaje), Mlęcin (włączoną do gminy Rudzienko), Pniewnik (włączoną do gminy Strachówka), Pogorzelec (włączoną do gminy Jadów) i Słupno (włączoną do gminy Radzymin)^[3]. Powiat obejmował odtąd w 2 miata i 9 gmin wiejskich^[1].

13 października 1870 władze rosyjskie zniosły miasto Jadów, włączając je jako osadę do gminy Jadów^[4]

W 1872 roku powiat radzymiński obejmował 309 wsi i osad, 99 folwarków i jedno miasto – Radzymin. Ludność powiatu liczyła wówczas 44 942 osoby. Przemysł składał się z kilku gorzelni, 2 browarów, fabryki materiałów drzewnych, 10 cegielni i 2 kaflarni^[1].

W 1889 roku do powiatu radzymińskiego przyłączono gminę Kamieńczyk (utworzoną w 1870 roku ze zniesionego miasta Kamieńczyk^[5]) z powiatu węgrowskiego w guberni siedleckiej^[6].

W 1915 roku niemieckie władze okupacyjne wprowadziły administrację cywilną i przekształciły gminę Kamieńczyk w miasto^[7]. Równocześnie pozostałe miejscowości gminy (wszystkie położone na prawym brzegu Liwca a należące uprzednio do gminy Łojki) – Brzuza, Burakowskie, Czaplowizna, Gajówka, Gwizdały, Jerzyska, Koszelanka, Łojki, Łosiewice, Nadkole, Rafa, Szynkarzyzna, Szumin i Wywłoka – włączono do powiatu węgrowskiego. Weszły one głównie w skład gminy Łochów, oprócz najdalej na wschód wysuniętych miejscowości (Szynkarzyzna, Czaplowizna i Gajówka), które włączono do gminy Sadowne.

22 marca 1916 generał-gubernator warszawski zarządził likwidację powiatu i tak 16 marca 1916 do powiatu warszawskiego przyłączono gminy Radzymin (w całości) i Ręczaje (w całości), mały fragment gminy Małopole i około połowy gminy Klembów^[8]. Pozostałe tereny włączono 22 marca 1916 do powiatu nowomińskiego^[9]. Granicę powiatową w gminie Klembów przeprowadzono między wsiami Wola Rasztowska (powiat warszawski) a Roszczep (powiat miński)^[8], po czym z obszaru wschodniego, w powiecie mińskim, utworzono nową gminę Tłuszcz; część włączono do gminy Małopole^[10]. Zachodnie tereny m.in. z Klembowem powłączano do gmin Radzymin i Ręczaje, po czym gminę Klembów zniesiono^[11].

W 1919 reaktywowano powiat radzymiński w odrodzonej Polsce i nowym w woj. warszawskim^[12]. Pod względem administracyjnym,

• zachowano utworzoną podczas I wojny światowej gminę Tłuszcz^[13],
• przywrócono zniesioną podczas I wojny światowej gminę Klembów, lecz bez obszaru, z którego powstała gmina Tłuszcz^[13],
• zachowano drastycznie zmienione podczas I wojny światowej granice gminy Kamieńczyk, której odebrano status miejski, przyłączając do niej jedynie fragment lasów po wschodniej stronie Liwca z niewielkim Szuminem Poduchownym (odłączonym od Szumina)^[13],
• 7 lutego 1919 status miasta otrzymał Wołomin, utworzony z obszaru rozparcelowanych folwarków Wołomin, Wołominek i Lipiny, które wyłączono z gminy Ręczaje^[14],
• 1 czerwca 1919 od powiatu radzymińskiego odłączono gminę Rudzienko, przyłączając ją do powiatu mińskiego w woj. warszawskim^[15][16].

1 lipca 1925 zdecydowano się niewielką gminę Kamieńczyk powiększyć o^[17][18]:

• wsie Fidest Nowy, Fidest Stary, Kółko, Ostrówek^[18], Latoszek, Puste Łąki, Skuszew, Świniotop i Selerynówka, folwarki Fidest Zamoyskiego, Ossowszczyzna, Rozalin, Świniotop i Zenówka, kolonie Halin, Przylęgórek^[18], Suwiec i Selerynówka, osadę leśną Kokoszczyzna i osadę Kruszyna z gminy Zabrodzie w tymże powiecie;
• wieś Łazy, kolonie Łazy Średnickiego, Łazy Kręciszewskiego, Łazy Traumena, Łazy Buczyńskiego, Łazy-Kolonia oraz osadę Łazy z gminy Jadów w tymże powiecie. Po włączeniu do gminy Kamieńczyk Łaz powstała eksklawa województwa warszawskiego (a za razem powiatu radzymińskiego) na obszarze województwa lubelskiego (powiatu węgrowskiego), oddzielona od reszty gminy Kamieńczyk pasmem gminy Łochów z wsią Koszelanka^[19]. Obszar ten przestał być eksklawą wojewódzką po włączeniu powiatu węgrowskiego do województwa warszawskiego 1 kwietnia 1939^[20], lecz eksklawa powiatowa pozostała aż do 1952 roku, kiedy to gromadę Łazy włączono do powiatu węgrowskiego (do gminy Łochów).

1 stycznia 1926 część obszaru gminy Radzymin włączono do miasta Radzymina: wieś Radzymin Kościelny, wieś Radzymin Poduchowny, folwark Radzyminek wraz z nieruchomościami powstałymi z parcelacji tegoż folwarku, wieś Wioskę Radzymińską o obszarze gruntów według rejestrów podatkowych 461 ha 20 a (645 mórg), nieruchomość pod nazwą hipoteczną "Dybów Mały" oraz ziemie otrzymane przez mieszczan, rolników miasta Radzymina w zamian za serwituty z majątku Radzymin Miasto o obszarze 802 ha 3 a według tabeli likwidacyjnej miasta Radzymina^[21].

1 lutego 1926 część obszaru gminy Ręczaje włączono do miasta Wołomina: folwark Wołomin-Dwór, wieś Wołomin, nieruchomość ziemską o obszarze 0,56 ha (1 morga), położoną między plantem kolei warszawsko-wileńskiej a przedmieściem Wołominek oraz część wsi Lipiny A o obszarze 22,4 ha (40 morgów), przylegającą od strony zachodniej do miasta Wołomina, a od strony południowo-wschodniej graniczącą z drogą do wsi Lipiny B^[22].

1 kwietnia 1927 z gminy Zabrodzie wyłączono wieś Waganka, włączając ją do gminy Tłuszcz^[23].

1 października 1928 z części obszaru gminy Radzymin utworzono gminę Kobyłka, która powstała jako gmina wiejska o miejskich uprawnieniach finansowych. W jej skład weszły miejscowości: Chór, Czarna, Grabicz, Janmarki, Kanik-Michlewizna, Kobylak, Kobyłka, Mironów-Górki, Maciołki, Nadarzyn, Turów, Czarna Mała, Sosnówka i Ulasek, folwarki: Czarna Kobyłka i Stary Dwór oraz majątki: Orszagowo, Batorówka, Arkuszewo i Zosinek^[24].

1 lipca 1930 utworzono gminę Urle z części obszaru gmin^[25]:

• Jadów (wsie Urle, Borzymy, Pogorzelec i Kaliska oraz majątki Julin, Malwinów, Pogorzelec, Pogorzelec A, Nowy Pogorzelec, Podbrzezie A, Kępa, Gromek i Letnisko Urle),
• Zabrodzie (wsie Iły i Adampol).

1 kwietnia 1933 do gminy Zabrodzie w powiecie radzymińskim przyłączono wsie Młynarze i Grądy z gminy Somianka w powiecie pułtuskim w tymże województwie, położone na południowym brzegu Bugu, lecz na północ od jego starorzecza na skutek zmiany nurtu rzeki^[26].

1 kwietnia 1939 do gminy Kobyłka przyłączono część obszaru gminy Ręczaje, obejmującą gromady Grabicz i Ossów. Tego samego dnia od gminy Zabrodzie wyłączono gromadę Strachów (wieś Strachów oraz letnisko Nadliwie) oraz część gromady Kukawki (niezamieszkane Strachów-Kukawki), które włączono do gminy Kamieńczyk^[27]. Wreszcie 1 kwietnia 1939, kosztem gminy Ręczaje, zasilono także po raz trzeci Wołomin, włączając do niego gromadę Sławek oraz część gromady Lipiny Nowe (kolonię Kurp, kolonię Lipiny-Letnisko, kolonię Gródek, osadę Karczemna oraz osady wsi Lipiny A od nr 1 do nr 33 włącznie)^[28].

Od 27 października 1939 omawiany obszar należał administracyjnie do dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa. Przeprowadzono nowe zmiany administracyjne, przyłączając powiat radzymiński do Landkreis Warschau w dystrykcie warszawskim, który w związku z tym zwiększył się o:

• miasta Radzymin i Wołomin,
• gminy: Jadów, Kamieńczyk, Klembów, Kobyłka, Małopole, Międzyleś, Radzymin, Ręczaje, Strachówka, Tłuszcz, Urle i Zabrodzie^[29].

W 1940 roku okupant zniósł gminę Urle, włączając jej obszar do dwóch gmin^[29]:

• do gminy Jadów – gromady Borzymy i Urle,
• do gminy Kamieńczyk – gromady Adampol, Iły, Kaliska i Pogorzelec.

W 1943 roku okupant zniósł gromadę Grabie w gminie Ręczaje, dzieląc ją na Grabie Nowe i Grabie Stare, a Ręczaje Nowe przemianował na Ręczaje Niemieckie^[29].

Ze względu na znaczną odległość siedziby starosty warszawskiego do części stanowiącej przed wojną powiat radzymiński, Niemcy utworzyli dla niej w Radzyminie ekspozyturę powiatu warszawskiego (tzw. Landkomisariat).

Po II wojnie światowej przywrócono w dawnych granicach powiat radzymiński w województwie warszawskim. Odnośnie składu administracyjnego, jedynie gminy Urle nie przywrócono, zachowując jej podział na wzór władz okupacyjnych^[30].

1 lipca 1948 od gminy Strachówka odłączono gromadę Pniewnik, włączając ją do gminy Borze w powiecie węgrowskim w województwie warszawskim^[31].

1 stycznia 1949 utworzono gromady Grabie Nowe i Grabie Stare ze zniesionej gromady Grabie w gminie Ręczaje^[32] oraz gromadę Kowalicha z części gromady Marianów w gminie Małopole^[33]. W gminie Strachówka powstała także nowa gromada Jaczewek^[34].

1 stycznia 1949 zniesiono gminę Małopole, po czym z jej obszaru utworzono gminę Dąbrówka z siedzibą w Dąbrówce^[35].

1 lipca 1952 roku siedzibę powiatu radzymińskiego przeniesiono z Radzymina do przerastającego go Wołomina, zmieniając równocześnie nazwę powiatu wołomińskiego na wołomiński^[36].

Nowy powiat wołomiński otrzymał zmieniony kształt, kiedy to przyłączono do niego 1 miasto i 22 gromady (6,53% jednostek) ze zniesionego powiatu warszawskiego^{[34][37][38][39]}:

• miasto Rembertów;
• zredukowaną obszarowo gminę Okuniew (7 z 21 gromad):
  • gromady: Budziska, Kamionek, Michałów, Okuniew, Ostrowik, Trzcinka i Zabraniec^[40];
• zredukowaną obszarowo gminę Marki, której cały obszar znalazł się jednak w powiecie wołomińskim:
  • 3 gromady, które pozostały przy gminie Marki (Brzeziny, Grodzisk i Marki),
  • 2 gromady, które weszły w skład nowo utworzonej gminy Pustelnik (Pustelnik i Struga),
  • 2 gromady, które weszły w skład nowo utworzonej gminy Ząbki (Drewnica i Ząbki),
  • 1 gromadę, którą włączono do gminy Zielonka (Siwki);
• część gminy Nieporęt:
  • 6 gromad, które weszły w skład nowo utworzonej gminy Pustelnik (Augustów, Augustówek, Kąty Grodziskie, Kobiałka, Olesin i Wojdy)^[41].

Granica powiatu wołomińskiego zmieniła się też przez odłączenie od niego 18 gromad należących dotąd do powiatu radzymińskiego^{[37][38][34][42][43]}:

• 3 gromady (Beniaminów^[44], Rynia i Wólka Radzymińska) wyłączono z gminy Radzymin i włączono do gminy Nieporęt w nowo utworzonym powiecie nowodworskim;
• część obszaru miasta Radzymina (enklawę Pod Dąbkowizną o powierzchni 38,4 ha oraz półenklawę Łąki) włączono do gromady Beniaminów (dotąd w gminie Radzymin), którą z kolei włączono do gminy Nieporęt w nowo utworzonym powiecie nowodworskim;
• gromadę Skuszew wyłączono z gminy Kamieńczyk i włączono do miasta Wyszkowa w powiecie pułtuskim (wyłączono ją ponownie 5 października 1954^[45]);
• gromadę Łazy wyłączono z gminy Kamieńczyk i włączono do gminy Łochów w powiecie węgrowskim;
• 7 gromad (Adampol, Jaczewek, Marysin, Modecin, Radoszyna, Wiktoria i Zakrzew) wyłączono z gminy Strachówka i włączono do gminy Borze w powiecie węgrowskim – 6 z nich (oprócz Zakrzewa) weszło dwa miesiące później w skład nowej gminy Trawy^[46];
• 4 gromady (Drop, Ruda-Pniewnik, Rynia i Wólka Kobylańska) wyłączono z gminy Strachówka i włączono do gminy Rudzienko w powiecie mińskim;
• 2 gromady (Papiernia i Retków) wyłączono z gminy Międzyleś i włączono do gminy Stanisławów w powiecie mińskim.

Ponadto zmieniły się niektóre granice gmin wewnątrz powiatu wołomińskiego, a należących dotychczas do powiatu radzymińskiego; zniesiono też dwie gromady^{[37][38][34][47]}:

• gromadę Nadma wyłączono z gminy Radzymin i włączono do nowej gminy Pustelnik (w powiecie wołomińskim);
• 3 gromady (Kobylak, Turów i Zosinek) wyłączono z gminy Kobyłka i włączono do gminy Zielonka (w powiecie wołomińskim);
• gromadę Aleksandrów wyłączono z gminy Radzymin i włączono do miasta Radzymina (w powiecie wołomińskim);
• gromadę Sosnówka zniesiono i włączono do gromady Antolek w gminie Kobyłka (w powiecie wołomińskim), oprócz części położonej na wschód od osi ulicy Koziej, którą włączono do miasta Wołomina (w powiecie wołomińskim);
• gromadę Nowa Wieś i osiedle Lipiny-Kąty wyłączono z gminy Ręczaje i włączono do miasta Wołomina (w powiecie wołomińskim);
• część obszaru miasta Radzymina (enklawę Za Łosiem o powierzchni 104 i 3,9 ha) włączono do gromady Łosie w gminie Radzymin (w powiecie wołomińskim);
• część obszaru miasta Radzymina (enklawę Pod Arciechowem o powierzchni 11 ha) włączono do gromady Arciechów w gminie Radzymin (w powiecie wołomińskim).

Powiat wołomiński zlikwidowano w 1975 i przywrócono w 1999 w związku z kolejnymi reformami administracyjnymi.

• II Rzeczpospolita
• Podział administracyjny II RP
• Powiat wołomiński

• Opis powiatu radzymińskiego pod względem topograficzno-historycznym, statystycznym, hygienicznym i lekarskim (1872) w bibliotece Polona