W 1874 został członkiem Komisji do Badania Historii Sztuki Akademii Umiejętności, od 1882 do 1892 pełnił obowiązki sekretarza tej Komisji. W latach 1883–1885 redagował czasopismo „Przyjaciel Sztuki Kościelnej”.
W 1886 zabierał głos w dyskusji, toczącej się na forum Akademii Umiejętności, o organizacyjno-prawnym kształcie państwowej opieki nad zabytkami w Galicji. Zgłaszał wiele innowacyjnych postulatów, wynikających z gruntownej znajomości analogicznych unormowań oraz praktyki konserwatorskiej w wiodących krajach Europy Zachodniej. Od 1887 do 1895 obejmował honorowo (niepłatne) stanowisko rządowego ck konserwatora zabytków w IV okręgu konserwatorskim Galicji Zachodniej (powiaty krośnieński, jasielski, gorlicki, grybowski, sądecki, limanowski, nowotarski). W toku urzędowania prowadził jednocześnie gruntowne prace terenowe i archiwalne nad pionierskimi w skali Polski topograficznymi inwentarzami zabytków dla poszczególnych powiatów. Dwa z tych inwentarzy (obejmujące powiaty grybowski[1] i gorlicki[2]) publikuje w 1900 roku. Pozostałe – przechowane w rękopisach (zob. fot.) – dopiero po upływie wieku wydane zostały drukiem powiat jasielski[3], krośnieński[4], sądecki[5], limanowski, stanowiąc dzisiaj niezwykle cenne źródło najwcześniejszych informacji o często nieistniejących już zabytkach sztuki.
W 1890 kandydował do Rady Państwa w Wiedniu – Koła Polskiego, jednak mandatu nie uzyskał. Od 1891, oprócz pracy w swoim okręgu konserwatorskim, zastępował w urzędowaniu prof. Józefa Łepkowskiego – konserwatora Krakowa i powiatu krakowskiego (do śmierci profesora 27 lutego 1894). Następnie objął jego okręg konserwatorski, pełniąc funkcje ck konserwatora krakowskiego do 1914 roku, czego efektem jest m.in. topograficzny inwentarz zabytków powiatu[6]. W tym samym 1894 Tomkowicz został zastępcą przewodniczącego Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej (prof. Mariana Sokołowskiego), ponadto – członkiem korespondentem Akademii Umiejętności.
W latach od 1893 do 1912 pełnił funkcję kuratora krakowskiej Fundacji Helclów dla zubożałych i chorych starców.
Od 1911 do 1913 Tomkowicz kierował pracami inwentaryzacyjnymi zabytków sztuki Ordynacji Zamoyskiej (4 powiaty). Od 1911 do 1933 pełnił funkcję przewodniczącego Komisji Badania Historii Sztuki w Polsce Akademii Umiejętności (po 1918 – Komisji Historii Sztuki Polskiej Akademii Umiejętności). W latach 1918 do 1926 czynny był jako dyrektor Wydziału II Filozoficzno-Historycznego PAU, zaś od 1928 do 1933 – dyrektor Wydziału I Filologicznego PAU.
Członek wszystkich tzw. Komitetów Wawelskich – ciał opiniodawczych, kierujących i nadzorujących prace konserwatorskie przy zabytkach Wzgórza Wawelskiego (zob. liczne publikacje Tomkowicza informujące o postępach i zakresie prowadzonych robót).
W trakcie uroczystego jubileuszu osiemdziesiątych urodzin wyróżniony za szczególne dokonania konserwatorskie m.in. medalem bitym w srebrze, projektu Karola Hukana.
8 maja 1933 – uroczyste odsłonięcie tablicy epitafijnej na południowej ścianie Kościoła Mariackiego (tablicę zdobi brązowy relief Zmarłego, dłuta K. Hukana – zob. foto.).
Tomkowicz jest autorem co najmniej 625 prac opublikowanych drukiem
[11]. W zdecydowanej większości poświęcił je kwestiom inwentaryzacji, opieki i ochrony zabytków, monograficznym ujęciom pojedynczych dzieł sztuki i pomników architektury, kalendariom prowadzonych robót konserwatorskich, rozległym i erudycyjnym studiom na kulturą renesansu i baroku, a także bieżącym wydarzeniom artystycznym i zagadnieniom społeczno-kulturalnym.
W 1909 otrzymał nagrodę Akademii Umiejętności z fundacji Probusa Barczewskiego za dzieło Wawel[16].
Jerzy Remer, Generalny Konserwator RP, podsumował omówienie sylwetki Tomkowicza słowami: Konserwatorstwo polskie zawdzięcza mu swój sztandar, wiarę, wiedzę i czyn.
Jedynie więc tylko inwentaryzacja może się stać podstawą racjonalnej ochrony zabytków, i tej nam się zrzekać nie wolno, jeśli nie chcemy stać w przedpokoju Europy zachodniej. Zabytki nasze zasługują, byśmy je sami znali, by też i świat o nich wiedział. Wszak posiadanie ich to jeden z walnych tytułów do nazwy narodu cywilizowanego, to metryka naszej starej kultury[17].
Wielkim skarbem narodowym są zabytki przeszłości: stanowią one jakoby dyplomy szlachectwa, dokumenty arystokracyi duchowej, która jest podstawą stopniowania w hierarchii narodów i państw[18].
Nasze wszystkie zalety i cnoty paraliżuje indywidualizm; każdy chce być panem, a nie podwładnym, tak jak w wojsku polskim sami byli oficerowie, których nie miał kto i nikt nie chciał słuchać. Polakowi trudno mieści się w głowie, aby mu kto mógł rozkazywać w rzeczach dotyczących jego własności, ba, nawet i doradzać. Najlepszej rady nie usłucha, żeby tylko nie usłuchać. Las cały naraz sprzeda lub zniszczy, ze swoją i okolicy szkodą, aby tylko pokazać swoją niezawisłość od ustaw i kontroli władz; obraz piękny każe partaczowi przemalować byle postawić na swojem, a na złość zrobić jakimś nieproszonym znawcom, co go przed krokiem tym przestrzegają[19].
Nieszczęsna manja odnawiania obrazów – iluż ona arcydzieł świata pozbawiła! Jużto pewna, że często lepszą bywa dla zabytków przeszłości obojętność od zbytku gorliwości.
Słowo zburzymy zawsze było i jest dla większego ogółu magicznem, gdy hasło zachowania tam tylko może być zrozumianem, gdzie jest głębsze wykształcenie i gdzie się teraźniejszość z przeszłością rozważnie oblicza. Od liczebnej większości nie zawsze oczekiwać tego można[20].
Są ludzie mający rozkosz w zacieraniu śladów przeszłości – jak gdyby w opinię publiczną wmówić chcieli, że historya jakiejś instytucji, miasta lub kraju dopiero od nich się zaczęła, a przed nimi nie było nic; są epoki obniżające sztucznie poziom wiekową usypany pracą, ażeby ich własne dzieła większemi się wydały. I chwilowo udaje się czasem, dzięki obojętności współczesnych. Ale prawda długo ukryć się nie da. Potomność bywa sprawiedliwą, i o tych, co przeszłości szanować nie umieją, zasłużony sąd wyda...[21]
Przypisy
↑S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat grybowski, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, Kraków 1900, s. 95-165.
↑S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat gorlicki, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 1, Kraków 1900, s. 167-319.
↑Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 238, il. 172, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 83-87312-72-X.
↑Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2005, s. 422, il. 253, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 83-87312-92-4.
↑Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu sądeckiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2007, t. 1 i 2, s. 806, il. 414, wyd. Muzeum Narodowe w Krakowie, ISBN 978-83-89424-71-6.
↑S. Tomkowicz, Inwentaryzacja zabytków Galicji Zachodniej. Powiat krakowski, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 2, Kraków 1906, s. 1-318, 365-367.
↑S. Tomkowicz, Wawel I. Zabudowania Wawelu i ich dzieje, [w:] Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, t. 4, Kraków 1908.
↑13 czerwca 1930 „w dziedzinie ochrony zabytków sztuki i kultury polskiej, a przede wszystkiem Zamku Królewskiego na Wawelu” M.P. z 1930 r. nr 139, poz. 204
↑S. Tomkowicz, W sprawie budynków poszpitalnych św. Ducha, "Czas", R. 61, 1888, nr 132 z 12 czerwca 1888, s. 3.
↑S. Tomkowicz, Zabytki budownictwa m. Krakowa, t. 1, Szpital św. Ducha, Kraków 1892, s. 69.
Bibliografia
J. Remer, Stanisław Tomkowicz. Sylweta konserwatora, „Ochrona Zabytków Sztuki”, cz. 1, 1930–1931, z. 1-4, s. 34-51
J. Pagaczewski, Stanisław Tomkowicz 1850-1933, „Rocznik Krakowski”, t. 25, 1934, s. 159-162
J. Pagaczewski, Stanisław Tomkowicz, „Prace Komisji Historii Sztuki”, 1934–1935, t. 6, s. 1-4
M. Rożek, Stanisław Tomkowicz (1850-1933), [w:] Ludzie którzy umiłowali Kraków, Kraków 1997, s. 191-197
J. Gadomski, Stanisław Tomkowicz – pionier nowoczesnej inwentaryzacji zabytków sztuki w Polsce, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 3-5
J. Nowak, Kolekcja rękopisów Stanisława Tomkowicza w Muzeum Narodowym w Krakowie, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu jasielskiego. Z rękopisu Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2001, s. 11-12
T. Łopatkiewicz, Stanisława Tomkowicza curriculum vitae, [w:] Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego. Z rękopisów Autora wydali i własnymi komentarzami opatrzyli Piotr i Tadeusz Łopatkiewiczowie, Kraków 2005, s. 3-14
Andrzej Gaczoł, Tomkowicz Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, red. Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska, z. 2, Poznań, Wyd. Poznańskie 2006, ISBN 83-7177-416-8.
T. Łopatkiewicz, Muszyna w zainteresowaniach zabytkoznawczych Stanisława Tomkowicza, „Almanach Muszyny”, 2008, s. 17-31.
T. Łopatkiewicz, Zabytkoznawcze aspekty naukowo-artystycznych wycieczek Władysława Łuszczkiewicza z uczniami krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych (1888-1893). Uwagi na marginesie edycji rękopiśmiennych inwentarzy zabytków Stanisława Tomkowicza, [w:] Sztuka i podróżowanie. Studia teoretyczne i historyczno-artystyczne, pod red. P. Krasnego i D. Ziarkowskiego, Kraków 2009, s. 191-210.
.jpg)
