Abdykacja (łac. abdicatio – zrzeczenie się) – przedwczesna rezygnacja panującego monarchy z tronu i zrzeczenie się przysługujących mu z tego tytułu praw. Może być dobrowolna, np. cesarza rzymskiego Dioklecjana, cesarza Karola V, królowych Niderlandów Wilhelminy, Juliany i Beatrycze, króla Jana Kazimierza, lub wymuszona przez okoliczności, uniemożliwiające dalsze skuteczne sprawowanie władzy, np. cara Mikołaja II, Gustawa IV Adolfa, Napoleona I, Wilhelma II, Edwarda VIII, Augusta Mocnego, Stanisława Leszczyńskiego, Stanisława Augusta. Pozbawienia władzy nie zaakceptowali i abdykacji nie podpisali np. cesarz Austrii i król Węgier Karol I, król Grecji Konstantyn II, car Bułgarii Symeon II, król Włoch Humbert II, którzy nadal uważali się za prawowitych monarchów.

Tytuł	Imię monarchy	Wizerunek	Data wstąpienia na tron	Data abdykacji	Przyczyna abdykacji, uwagi
Cesarz Rzymski	Dioklecjan		284	1 maja 305	Abdykował z powodu pogarszającego się stanu zdrowia i wieku.
Cesarz Rzymski	Maksymian		286		Abdykował zgodnie z zasadami tetrarchii.
Król Essex	Offa		?	709	Nie wiadomo, co skłoniło Offę do abdykowania, udania się do Rzymu i wstąpienia tam do klasztoru. Być może rzeczywiście wybrał życie zakonne, a być może był to rodzaj politycznej banicji.
Król Mercji	Cenred(inne języki)		704	709	Abdykował, by udać się do Rzymu i wstąpić tam do klasztoru (razem z nim udał się Offa z Essexu).
Cesarz bizantyjski	Michał VI Stratiotikos		1056	31 sierpnia 1057	Patriarcha Konstantynopola – Michał Keroularios przekonał go, aby abdykował na korzyść Izaaka Komnena, który wszczął bunt w celu detronizacji cesarza. Cesarz wysłuchał jego rady i został mnichem.
Cesarz bizantyjski	Izaak I Komnen		1057	22 listopada 1059	Pod wpływem choroby uznanej za śmiertelną złożył godność cesarską i wycofał się do klasztoru Studion.
Cesarz bizantyjski	Michał VII Dukas		1071	31 marca 1078	Wystąpienie zbrojne przeciwko niemu zakończone obwołaniem Nicefora Botaniatesa cesarzem.
Cesarz rzymski	Henryk IV Salicki		1056	31 grudnia 1106	Abdykował po opuszczeniu go przez ostatnich stronników podczas kolejnej skierowanej przeciwko jego panowaniu wojnie domowej.
Król Danii	Eryk III Jagnię		1137	1146	Powodem abdykacji była głęboka religijność króla, która skłoniła go do wstąpienia do klasztoru w Odense, gdzie wkrótce zmarł.
Król Czech	Władysław II		1140[a]	1172	Konflikty z Cesarzem i szlachtą. Chęć zapewnienia następstwa tronu dla syna – Fryderyka.
Wielki Żupan Raszki	Stefan Nemania		1170	1196	Chęć wstąpienia do klasztoru.
Król Zety	Wukan Nemanicz		ok. 1196	1208	Przyczyny abdykacji Wukana nie są znane. Być może przekazując władzę nad Zetą w ręce syna jeszcze za swego życia chciał zabezpieczyć jego prawa do tronu.
Król Szkocji	Jan Balliol		1292	10 lipca 1296	Zmuszony do abdykacji przez posiadającego roszczenia do tronu Szkocji króla Anglii Edwarda I.
Król Anglii	Edward II		1307	24 stycznia 1327	Zmuszony do abdykacji przez opozycję możnych na czele z królową Izabelą oraz Rogerem Mortimerem.
Cesarz bizantyjski	Jan VI Kantakuzen		1347	4 grudnia 1354	Klęska w wojnie domowej i inne niepowodzenia spowodowały abdykację cesarza i jego wstąpienie do klasztoru w Konstantynopolu.
Król Anglii	Ryszard II		1377	29 września 1399	Zmuszony do abdykacji przez opozycję możnych.
Sułtan osmański	Murad II		1421	1444	Po przegranym starciu pod dowództwem Jana Hunyadyego został zmuszony do abdykacji na rzecz syna. Powrócił na tron w 1446 (panował do 1451).
Sułtan osmański	Bajazyd II		1481	25 kwietnia 1512	Zmuszony do abdykacji przez syna Selima I.
Cesarz rzymski, Arcyksiążę Austrii, Król Hiszpanii	Karol V (I) Habsburg		1516	12 września 1556	Własna decyzja.
Królowa Szkocji	Maria I Stuart		1542	24 lipca 1567	Zmuszona do abdykacji przez możnych.
1) Król Węgier, Arcyksiążę Austrii 2) Król Czech	Rudolf II[b]		1576	1) 25 czerwca 1608 2) 1611	Opór ze strony rodziny, zwłaszcza ze względu na chorobę psychiczną Rudolfa.
Królowa Szwecji	Krystyna Waza		1632	6 czerwca 1654	Katolickie wyznanie wiary królowej w protestanckiej Szwecji.
Książę Modeny i Reggio	Alfons III d’Este		1628	koniec lipca 1629	Chęć wstąpienia do klasztoru.
Król Polski, wielki książę litewski	Jan II Kazimierz Waza		1648	16 września 1668	Jan Kazimierz miał dość dalszego panowania, więc rozgoryczony po rokoszu Lubomirskiego i śmierci żony zrzekł się tronu[1].
Król Polski, wielki książę litewski	August II Mocny		1697	24 września 1706	Zrzekł się tronu na rzecz Stanisława Leszczyńskiego na mocy pokoju w Altranstädt, kończącego pierwszą fazę III wojny północnej. Przywrócony na tron w wyniku przegranej przez Szwecję bitwy pod Połtawą (1709), formalnie dokonała tego Walna Rada Warszawska 1710.
Król Hiszpanii	Filip V		1700	14 stycznia 1724	Abdykował z powodu pogłębiającej się melancholii. Powrócił na tron po śmierci syna jeszcze w 1724 roku.
Król Sardynii Książę Sabaudii	Wiktor Amadeusz II		1675[c]	3 września 1730	Zawarcie morganatycznego małżeństwa i życie z nową małżonką z dala od spraw państwowych.
Sułtan osmański	Ahmed III		1703	20 września 1730	Przewrót pałacowy dokonany przez janczarów.
Król Neapolu Król Sycylii	Karol VII (Karol IV na Sycylii)		1731	6 października 1759	Abdykował z tronów Neapolu i Sycylii na rzecz swojego trzeciego syna – Ferdynanda, po bezdzietnej śmierci przyrodniego brata – Ferdynanda VI, po którym Karol odziedziczył tron Hiszpanii (gdzie panował jako Karol III).
Książę Monako	Jakub I Grimaldi		1731	7 listopada 1733	Brak legalnych podstaw do sprawowania władzy według Monakijczyków.
Cesarz Chin	Qianlong		1736	7 lutego 1795	Jako oficjalny powód abdykacji cesarz podał niechęć do przewyższenia długością panowania podziwianego przez siebie cesarza Kangxi.
Król Polski, wielki książę litewski	Stanisław August Poniatowski		1764	25 listopada 1795	Praktycznie abdykował tylko formalnie, gdyż państwo polskie przestało wtedy istnieć na skutek rozbiorów[2].
Król Sardynii	Karol Emanuel IV		1796	4 czerwca 1802	Śmierć żony.
Król Hiszpanii	Karol IV Burbon		1788	19 marca 1808	Abdykował po buncie w Aranjuez, w wyniku którego do więzienia dostał się faworyt króla Manuel Godoy. Swoją decyzją chciał doprowadzić do jego uwolnienia.
1) Król Neapolu 2) Król Hiszpanii	Józef Bonaparte		1) 1806 2) 1808	1) 6 czerwca 1808 2) 7 stycznia 1814	1) Przejęcie korony Hiszpanii. 2) Zmuszony do abdykacji po utracie Hiszpanii w 1813.
Król Szwecji	Gustaw IV Adolf		1815	28 marca 1809	Detronizacja.
Król Holandii	Ludwik I Bonaparte		1806	1 lipca 1810	Próba ratowania tronu dla syna po zaognieniu się konfliktu z bratem, cesarzem Napoleonem.
Cesarz Francuzów, król Włoch	Napoleon I Bonaparte		1799/1804	1) 6 kwietnia 1814 2) 22 czerwca 1815	1) Zmuszony do abdykacji po klęsce w wojnie z koalicją antynapoleońską. 2) Zmuszony do abdykacji po zakończeniu tzw. 100 dni Napoleona.
Król Sardynii	Wiktor Emanuel I		1802	12 marca 1821	Wybuch liberalnej rewolucji na terenie królestwa.
1) Król Portugalii 2) Cesarz Brazylii	Piotr I		1) 1826 2) 1822	1) 28 maja 1826 2) 7 kwietnia 1831	1) Zmuszony do abdykacji z tronu metropolii na rzecz swej córki Marii II. 2) Kryzys polityczny, który nastąpił po odwołaniu rządu przez cesarza.
Król Francji	Karol X		1824	2 sierpnia 1830	Efekt rewolucji lipcowej.
Król Portugalii	Michał I Uzurpator		1828	26 maja 1834	Pozbawienie tronu uzurpatorskiego władcy.
Książę Serbii	Miłosz I Obrenowić		1817	25 czerwca 1839	W 1858 powrócił na tron.
Król Niderlandów	Wilhelm I		1792	7 października 1840	Sprzeciw wobec zmian w Konstytucji ograniczających władzę monarszą.
Król Francuzów	Ludwik Filip I		1830	24 lutego 1848	Wydarzenia związane z Wiosną Ludów we Francji.
Król Bawarii	Ludwik I		1825	20 marca 1848	Wydarzenia związane z Wiosną Ludów w Niemczech.
Cesarz Austriacki	Ferdynand I		1835	2 grudnia 1848	Wydarzenia związane z Wiosną Ludów w Austrii.
Król Sardynii	Karol Albert		1831	23 marca 1849	Przegrana wojna z Austrią.
Książę Parmy	Karol II		1847[d]	17 maja 1849[e]	Abdykował na rzecz syna po stłumieniu rewolucji w księstwie.
Królowa Hiszpanii	Izabela II		1833	28 czerwca 1870	Detronizacja.
Król Hiszpanii	Amadeusz I Sabaudzki		1870	11 lutego 1873	Niechęć do Hiszpanii.
Książę Bułgarii	Aleksander I Battenberg		1879	1) 21 sierpnia 1886 2) 6 września 1886	1) Abdykacja wymuszona przez prorosyjskich oficerów. 2) Dobrowolna abdykacja z powodu słabej pozycji w kraju.
Król Serbii	Milan I Obrenowić		1868[f]	6 marca 1889	Nieznana przyczyna.
Cesarz Rosji	Mikołaj II		1894	15 marca 1917	Rewolucja lutowa 1917.
Car Bułgarii	Ferdynand I		1887	3 października 1918	Przegrana Bułgarii w I wojnie światowej.
Król Bawarii	Ludwik III		1912	7 listopada 1918	Proklamacja republiki.
Wielki książę Oldenburga	Fryderyk August II		1900	11 listopada 1918	Proklamacja republiki.
Król Saksonii	Fryderyk August III		1904	13 listopada 1918	Proklamacja republiki.
Cesarz Niemiecki, Król Prus	Wilhelm II		1888	28 listopada 1918	Proklamacja republiki.
Król Wirtembergii	Wilhelm II		1891	30 listopada 1918	Proklamacja republiki.
Wielka Księżna Luksemburga	Maria Adelajda		1912	14 stycznia 1919	Niepopularność, apel parlamentu.
Król Grecji	Konstantyn I		1913	27 września 1922	Rewolucja 11 września 1922.
Król Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, cesarz Indii	Edward VIII		20 stycznia 1936	11 grudnia 1936	Brak zgody parlamentu na małżeństwo z Wallis Simpson.
Król Rumunii	Karol II		1930	6 września 1940	Przejęcie władzy dyktatorskiej przez Iona Antonescu.
Szach Iranu	Reza Szah Pahlawi		1925	16 września 1941	Zmuszony do abdykacji w wyniku interwencji ZSRR i Wielkiej Brytanii spowodowanej niebezpieczeństwem podjęcia współpracy z III Rzeszą.
Król Chorwacji	Tomisław II		1941	31 lipca 1943	Kapitulacja wojsk włoskich.
Król Włoch	Wiktor Emanuel III		1900	9 maja 1946	Próba ratowania instytucji monarchii we Włoszech.
Król Rumunii	Michał I		1930	30 grudnia 1947	Zmuszony przez komunistów.
Królowa Niderlandów	Wilhelmina		1890	4 września 1948	Podeszły wiek.
Król Belgów	Leopold III		1934	16 lipca 1951	Protesty i krytyka spowodowana jego kontrowersyjnymi działaniami podczas II wojny światowej.
Król Egiptu i Sudanu	Faruk I		1936	26 lipca 1952	Rewolucja w Egipcie w 1952.
Król Jordanii	Talal ibn Abdullah		1951	10 sierpnia 1952	Zły stan zdrowia (schizofrenia).
Król Kambodży	Norodom Sihanouk		1) 1941 2) 1993	1) 2 marca 1955 2) 7 października 2004	2) Zły stan zdrowia.
Wielka Księżna Luksemburga	Szarlotta		14 stycznia 1919	12 listopada 1964	Podeszły wiek.
Królowa Niderlandów	Juliana		1948	30 kwietnia 1980	Podeszły wiek.
Wielki Książę Luksemburga	Jan		1964	7 października 2000	Podeszły wiek.
Emir Kuwejtu	Saad al-Abdallah al-Salim Al Sabah		2006	24 stycznia 2006	Zły stan zdrowia (m.in. nowotwór jelita grubego).
Król Bhutanu	Jigme Singye Wangchuck		24 lipca 1972	14 grudnia 2006	Zapoczątkowanie reform politycznych
Królowa Niderlandów	Beatrycze		1980	30 kwietnia 2013	Podeszły wiek.
Emir Kataru	Hamad ibn Chalifa Al Sani		1995	25 czerwca 2013	Podeszły wiek.
Król Belgów	Albert II		1993	21 lipca 2013	Podeszły wiek.
Król Hiszpanii	Jan Karol I		22 listopada 1975	19 czerwca 2014	Podeszły wiek, skandale finansowe.
Cesarz Japonii	Akihito		7 stycznia 1989	30 kwietnia 2019	Podeszły wiek.
Królowa Danii	Małgorzata II		14 stycznia 1972	14 stycznia 2024	Podeszły wiek.

Termin abdykacja nie jest znany prawu kanonicznemu – zrzeczenie się władzy przez papieża określa się terminem renuntiatio (kan. 332).

Zobacz w Wikiźródłach tekst Abdykacja w Encyklopedii staropolskiej

Zobacz hasło abdykacja w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Abdykacja

• Snoch B., Terminy i pojęcia historyczne, Warszawa 1990, s. 9. ISBN 83-02-03944-6.