Akcja „B”

Akcja „B” – aresztowanie 199 ewangelikalnych duchownych przez organy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), które nastąpiło we wrześniu 1950 roku^[1]. Jego celem było osłabienie ewangelikalnego protestantyzmu w Polsce poprzez likwidację tych Kościołów, które nie miały uregulowanego stosunku prawnego z państwem. Aresztowani pochodzili z trzech kościołów: Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego (ZKE), Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej (KChWE) i Zjednoczenia Kościołów Chrystusowych (ZKCh). 87 duchownych zwolniono w kilka dni po aresztowaniu, innych zwolniono po kilku miesiącach, szesnastu skazano na więzienie. Niektórych z nich objęła amnestia z 1952 roku. Aresztowania miały wpływ na poszerzenie ZKE w 1953 roku.

W latach 1950–1953 władze przeprowadziły szereg akcji wymierzonych w instytucje religijne – zarówno w Kościół katolicki, jak i wyznania ewangelikalne, które oskarżono o szpiegostwo i utrzymywanie kontaktów zagranicznych^[2], a także w Świadków Jehowy^[3].

W roku 1947 organy MBP zaczęły gromadzić informacje o działaczach Kościołów ewangelikalnych, z wyjątkiem Polskiego Kościoła Chrześcijan Baptystów^[4]. Jednym z powodów akcji represyjnej było utrzymywanie kontaktów zagranicznych przez liderów owych Kościołów i przyjmowanie zagranicznej pomocy. Kontakty te posiadali również i baptyści, jednak baptyści byli zalegalizowanym ugrupowaniem, a pomoc zagraniczna była bardziej przejrzysta i nie wzbudzała podejrzeń^[5][a]. W ramach inwigilacji kontrolowano korespondencję przychodzącą i wychodzącą z Polski. Również listy wysyłane przez współwyznawców do członków zarządów inwigilowanych Kościołów były kontrolowane^[6].

Jeszcze w listopadzie 1946 roku zaczęto rozpracowywać kierownictwo Zjednoczenia Kościołów Chrystusowych (ZKCh). Założono sprawę agenturalnego rozpracowania pod kryptonimem „Fanatyk”. W kwietniu 1947 roku na działaczy KChWE założono sprawę pod kryptonimem „Opieka”. Lokalne urzędy BP zakładały sprawy przeciwko działaczom ewangelikalnym w rozmaitych częściach kraju^[7].

Po pokazowym procesie bułgarskim z 1949 roku, w którym skazano 15 pastorów^[8], Wydział V Departamentu V MBP postanowił aresztować czołowych działaczy ZKCh i ZKE. Przygotowano „Plan częściowej likwidacji sekt” który zakładał, że 16 marca o godzinie 21:00 nastąpią aresztowania 18 działaczy, 28 działaczy zamierzano przesłuchać i przeprowadzić rewizje u wszystkich 44 osób. Akcja miała objąć w sumie 10 województw i miasto stołeczne Warszawę^[9]. Nie doszła jednak do skutku^[10], ale natychmiast przystąpiono do systematycznego rozpracowywania „sekt”. 28 maja 1949 roku UBP Warszawa założył sprawę agenturalnego rozpracowania pod kryptonimem „Inżynier” na kierownictwo ZKE^[11]. 7 czerwca Departament V MBP sporządził „Informację” dotyczącą ZKCh i ZKE^[12]. Uznano, że Kościoły te „stanowią bazę wpływów imperializmu amerykańskiego i służą za kanał wywiadu amerykańskiego”. „Sekty” należy zlikwidować „celem zwężenia bazy wpływów USA i działania sieci obcych wywiadów”^[13]. Odtąd Departament V MBP przygotowywał się do przeprowadzenia akcji likwidacyjnej^[1].

W nocy z 19 na 20 września 1950 roku przywódcy Kościoła zostali aresztowani przez organy MBP, zamknięto również wszystkie obiekty sakralne należące do Kościoła. Aresztowano 199 osób z Kościołów typu ewangeliczno-baptystycznego (tj. ZKE, KChWE i ZKCh) – nie tylko duchownych, ale także szczególnie aktywnych wiernych^[14][b]. Ponadto zatrzymano do przesłuchania około 200 osób, przeprowadzono około 600 rewizji^[1]. Najwięcej osób aresztowano w województwie katowickim (41 osób), a najwięcej rewizji dokonano w województwie bydgoskim (64 rewizji)^[15]. Zarekwirowano kaplice, literaturę, śpiewniki i wyposażenie zborów. Mienie zarekwirowane w wyniku tej akcji w przeważającej części nigdy nie wróciło do właścicieli^[16]. Wedle notatki, sporządzonej 2 października dla Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej przez funkcjonariusza UBP, aresztowano „ponad 200 płatnych funkcjonariuszy” o „szpiegowsko-białogwardzistowskim obliczu”, którzy reprezentują „sekty” stworzone w okresie międzywojennym przez „Departament MSWewn.”^[17].

Według L. Jańczuka termin 19 września został wybrany dlatego, ponieważ 20 września działacze KChWE mieli dyskutować z działaczami Kościoła Metodystycznego o warunkach przyłączenia do tego Kościoła (metodyści mieli legalizację, a zielonoświątkowcy nie)^[15].

Aresztowanym przedstawiono obszerną listę zarzutów. Przedwojenne Ministerstwo Spraw Wewnętrznych miało jakoby założyć te „sekty” w celu „prowadzenia działalności wywiadowczo-dywersyjnej przeciwko ZSRR i ruchom narodowowyzwoleńczym”. Na Kresach Wschodnich miały zajmować się akcją „agitacyjno-propagandową na rzecz reżimu sanacyjnego” i miały pomagać w polonizacji tych ziem. Podczas okupacji niemieckiej sekty te miały przejść „na służbę wywiadu niemieckiego” i prowadziły szeroko zakrojoną działalność antyradziecką. Natomiast w okresie powojennym aktywiści owych sekt, których przedstawiano jako „szpiegów imperializmu anglo-amerykańskiego”^[18], mieli nawiązać kontakty „ze swoimi ośrodkami dyspozycyjnymi w USA i Szwecji”^[14]. Uzasadnienia dla aresztowań, jak i oskarżenia sformułowano w oparciu o doniesienia agenturalne tajnych współpracowników UBP^[19]. Wśród informatorów UBP wyróżniał się Szymon Biliński („Żebrowski”) usunięty ze Związku Ewangelicznych Chrześcijan jeszcze w roku 1947, który zarzucał Ludwikowi Szenderowskiemu oraz Jerzemu Sacewiczowi, liderom dwóch ewangelikalnych Kościołów, sprzeniewierzenie się Ewangelii, działalność antyradziecką i wysługiwanie się anglo-amerykańskiemu wywiadowi^[19]. Ponadto wykorzystano doniesienia Eugeniusza Kupskiego („Eagle”) i Kazimierza Najmałowskiego („Posłaniec”). Charakterystyki działaczy ewangelikalnych, zarówno te z roku 1949, jak i roku 1950, opierały się na doniesieniach tej trójki. Pozostali informatorzy byli nisko oceniani, zarzucano im nieszczerość i niechęć do współpracy. W ich charakterystykach pojawiają się zarzuty, że nie informują o szkodliwej działalności sekty, „pomimo iż mają po temu możliwości”^[20][21].

1 października 1950 roku w areszcie pozostawała 112 osób^[22]. Niektórych wypuszczono po kilku miesiącach. W styczniu 1951 roku w areszcie trzymano 65 osób, z których połowę zwolniono w marcu^[23]. Wobec najbardziej podejrzanych, gromadzono „dowody”^[24]. Byli to m.in.: Jerzy Sacewicz, Mikołaj Korniluk, Bolesław Winnik, Teodor Maksymowicz, Aleksander Rapanowicz, Franciszek Januszewicz, Józef Mrózek, Sergiusz Waszkiewicz^[25]. Franciszek Więckiewicz ze względu na wiek oraz stan zdrowia został zwolniony w styczniu 1951 roku^[26]. Duchownym zarzucono prowadzenie szerokiej kampanii antyradzieckiej, krytykę władzy ludowej, krytykę spółdzielni produkcyjnych. Wskazywano na dwie najbardziej zaangażowane w tej akcji osoby – Władysława Kołodzieja i Teodora Maksymowicza^[14].

6 października 1950 roku Jan Onacik przygotował wytyczne, według których miało być prowadzone śledztwo. Należało uzyskać dane o współpracy politycznej z reżimem sanacyjnym, współpracy z „dwójką”, współpracy z niemieckim okupantem, współpracy z obcym wywiadem po II wojnie światowej. Wytyczne zostały rozesłane do wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego^[27].

Urząd Bezpieczeństwa Publicznego wzorował się na procesie bułgarskim z 1949 roku i zamierzał przygotować pokazowy proces^[28], jednak duchowni, pomimo stosowania tortur w więzieniach i zastraszania, nie przyznali się do stawianych im zarzutów^[29]. Śledztwo prowadzone było w nieudolny sposób, a płk Józef Różański w raporcie z 7 lipca 1951 roku dla gen. Romana Romkowskiego stwierdził, iż „nie wyjaśniono z podejrzanymi ani jednego zasadniczego zagadnienia”^[17]. W tej sytuacji zrezygnowano z pokazowego procesu^[28].

Według Ryszarda Michalaka wszyscy przed opuszczeniem aresztu podpisywali oświadczenie o braku pretensji wobec UBP^[24]. Szesnaście osób skazano na więzienie^[30]. Paweł Lindner i Henryk Jarząbski zostali skazani na kilkumiesięczne więzienie (odpowiednio 9 i 6 miesięcy) ze względu na przechowywanie broszury Co nas czeka?, wydanej w 1930 roku^[31]. Stanisław Krakiewicz został zatrzymany pod zarzutem prowadzenia „roboty wywiadowczej”, a skazany za „działalność antypaństwową”^[32]. Ludwik Szenderowski został skazany na 9 lat więzienia ze względu na donosy Szymona Bilińskiego, rozległe kontakty ze współwyznawcami ze Stanów Zjednoczonych Ameryki, a zwłaszcza Piotrem Deyneką^[33][34]. Maksymowicz skazany został na dwa lata pobytu w obozie pracy^[35]. Sacewiczowi zarzucano handel dolarami, 21 lutego 1952 roku skazano go na 2 lata obozu pracy, 12 marca 1952 Korniluk został skazany na 4 lata więzienia, Winnik na 5 lat więzienia^[36]. Sergiusz Waszkiewicz został skazany na 18 miesięcy więzienia, Kazimiera Nawrocka na 15 miesięcy więzienia, Stefan Osadca na 18 miesięcy więzienia, Józef Mrózek (junior) na 2 lata obozu pracy pod zarzutem szpiegostwa, Paweł Bakałarz (luteranin) został skazany na 11 miesięcy więzienia za handel obcą walutą na czarnej giełdzie^[30].

Po wyborach parlamentarnych 1952 władze zdecydowały się uwolnić niektórych spośród skazanych na mocy trzeciej ustawy amnestyjnej^[34]. W kwietniu 1953 roku na wolność wyszedł Sacewicz, Korniluk i Maksymowicz^[37]. Władysław Kołodziej odsiedział pełny wyrok i wyszedł na wolność we wrześniu 1953 roku^[38]. Bolesław Winnik również wyszedł we wrześniu 1953 roku^[37]. Jako ostatni wyszedł na wolność Szenderowski, który został zwolniony 4 kwietnia 1955 roku^[39].

Skala przedsięwzięcia przebiła represje wobec innych Kościołów chrześcijańskich. Dla porównania, przez cały 1950 rok organy MBP aresztowały 132 księży katolickich. Bardziej prześladowanym ugrupowaniem religijnym byli w owym czasie tylko Świadkowie Jehowy^[40]. W wyniku represji rozwój wyznań ewangelikalnych został zahamowany^[41], przy czym zastraszone zostały również i te ugrupowania, których duchownych nie aresztowano^[42].

Zwłaszcza ZKCh ucierpiał w wyniku aresztowań. W styczniu 1950 roku kościół ten liczył 43 zbory, natomiast w marcu 1952 już tylko 24^[43]. Część wiernych przeszła do tych kościołów, których nie objęły aresztowania. Przestał istnieć np. zbór chrystusowy w Orli, którego wierni przeszli do baptystów^[44]. W Szczecinie na czas aresztowania Aleksandra Rapanowicza wierni uczęszczali do Kościoła metodystycznego (wrócili do zboru po uwolnieniu Rapanowicza)^[45]. Wacław Kołodziej, redaktor naczelny „Jedności” w latach 1948–1950, po uwolnieniu w 1953 roku przeszedł z ZKCh do metodystów^[46].

Władze zakładały, że w wyniku aresztowań osłabią, a może nawet doprowadzą do likwidacji wspólnoty religijne dotknięte represjami^[47]. Te jednak nie zaprzestały działalności, m.in. ze względu na zasadę „powszechnego kapłaństwa”, to znaczy przejęcie odpowiedzialności za Kościoły przez wiernych niebędących duchownymi^[48]. Władze bezpieczeństwa dokonywały błędnych ocen odnośnie do skutków aresztowań, np. w woj. białostockim oceniano, że aresztowania niczego nie zmieniły, tymczasem część wiernych przeszła do innych kościołów i mniejsza liczba osób przystępowała do chrztów^[49]. Według Jana Mironczuka, zajmującego się historią polskiego ewangelikalizmu w XX wieku, aresztowania zahamowały na kilka miesięcy funkcjonowanie Kościołów i dopiero wiosną 1951 roku życie religijne zaczęło wracać do represjonowanych „sekt”^[32]. Ostatecznie władze zgodziły się na istnienie ewangelikalnych Kościołów dotkniętych aresztowaniami, ale postanowiły je kontrolować^[50][51]. Decyzję o zgodzie na funkcjonowanie tych Kościołów Urząd do Spraw Wyznań podjął w lipcu 1952 roku, pod warunkiem jednak, że się połączą w jeden Kościół^[52].

Część aresztowanych, m.in. Sacewicz i Korniluk spotkali się w celach z katolickimi duchownymi (Zygmunt Kaczyński, Kajetan Raczyński, Beniamin Piotr Domaradzki). Więzienie zbliżyło ich do siebie ekumenicznie^[53]. Zbliżyła też do siebie ewangelikalne Kościoły (Teodor Lewczuk z ZKCh zapewniał Jakuba Kozaka z KChWE: „Teraz, jak wyjdziemy, to będziemy razem”)^[54].

Krakiewicz pod wpływem przeżyć w więzieniu (1950–1952) przeszedł na pozycje lojalistyczne wobec władz komunistycznych i był odtąd gwarantem właściwego z punktu widzenia władz kursu politycznego Kościoła^[55]. Władze wyznaniowe zobowiązały niektórych zwalnianych z KChWE i ZKCh do działań na rzecz poszerzenia ZKE^[25]. Paweł Bajeński przeszedł podobną metamorfozę co Krakiewicz^[56]. Pod nieobecność uwięzionego Jerzego Sacewicza (przeciwnika wejścia do ZKE) doprowadził do tego, że ZKCh znalazł się w strukturach ZKE^[57]. Z kolei Józef Czerski, wieloletni prezes KChWE, przed aresztowaniami był przeciwnikiem wejścia do ZKE, natomiast po wyjściu na wolność nakłaniał zbory KChWE do przystąpienia do ZKE^[58]. W latach 1952 i 1953 odbyły się dwie Konferencje Porozumiewawcze, których celem było poszerzenie ZKE^[59].

Pod wpływem aresztowań Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa zdystansowała się wobec chrześcijan wiary ewangelicznej i przekształciła w odrębną denominację^[60].

W wyniku akcji UBP zwerbowało pewną liczbę informatorów. Dostarczane przez nich później informacje miały jednak niewielką wartość operacyjną^[61]. Agentura ta została niemal w całości wyrejestrowana w końcu 1956 roku. MBP do końca swego istnienia nie przyznawało się, że aresztowania były błędem^[62].

W czasie Polski Ludowej aresztowania były znane niemal wyłącznie w środowisku ZKE, a wiedza o nich była przekazywana w formie ustnej^[63]. Publikacje z czasów PRL-u mówiły o nich jako o czasie próby, o „przyczynach zewnętrznych”, „przyczynach niezależnych”, „bolesnym doświadczeniu”. Dopiero w roku 1982 po raz pierwszy użyto słowa „aresztowania”. Autorem publikacji był Mieczysław Kwiecień. Poza środowiskiem ewangelikalnym akcja ta była słabo znana^[64]. W środowisku ewangelikalnym pamięć wydarzenia stale była podtrzymywana i kultywowana. Po upadku komunizmu wykorzystywano je dla budowania własnej martyrologii, używano jako argumentu, iż środowisko ewangelikalne było prześladowane w czasach władzy PZPR. W środowisku zielonoświątkowym utrwaliła się opinia, że KChWE wszedł do ZKE pod wpływem owych aresztowań^[59].

Po roku 2005 na wydarzenie to powoływano się w kontekście dyskusji o lustracji. Tomasz Terlikowski na łamach „Newsweeka” użył go jako argumentu, że ZKE był inwigilowany przez bezpiekę, ponieważ aresztowanym proponowano współpracę^[65] . 27 marca 2007 roku Senat Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej sprzeciwiając się ustawie lustracyjnej z 18 października 2006 roku oraz ideologizacji życia społecznego powołał się na prześladowania Kościołów mniejszościowych w czasie PRL, w tym na uwięzienie i śmierć bpa Józefa Padewskiego z Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego, aresztowanie Metropolity Dionizego, zwierzchnika Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz aresztowanie „199 duchownych Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, Kościoła Chrystusowego i Kościoła Chrześcijan Wiary Ewangelicznej”^[66] .

• Józef Prower
• Adolf Małysz

• M. Czajko. Prezbiter Aleksander Rapanowicz – droga cierpienia. Część I. „Studia Theologica Pentecostalia”. 1, s. 75-94, 2013. WSTS. ISSN 2300-729X. 
• Leszek Jańczuk. Aresztowanie ewangelikalnych duchownych w województwie białostockim we wrześniu 1950 roku. „Rocznik Teologiczny”. Nr LIX. z 1, s. 151–172, 2017. 
• Leszek Jańczuk. Aresztowanie 199 ewangelikalnych duchownych we wrześniu 1950 roku. „Gdański Rocznik Ewangelicki”. XV, s. 24-49, 2021. 
• Leszek Jańczuk. Plan operacyjny częściowej likwidacji tzw. sekt w Polsce w 1949 roku. „Rocznik Teologiczny”. Nr LXII. z 1, s. 127–143, 2020. ISSN 0239-2550. 
• Leszek Jańczuk: Represje wobec Kościołów mniejszościowych w latach powojennych na przykładzie Akcji „B”. W: V Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Polska Ludowa” 1944-1989. Geneza – Stabilizacja – Kryzys – Upadek. Abstrakty. pod red, M. Śliwy i E. Chodźko. Lublin: Tygiel, 2020, s. 23.
• Leszek Jańczuk. Rola agentury w inwigilacji środowiska ewangelikalnego ZKE, ZKCh i KCHWE w latach 1946-1950. „Studia Theologica Pentecostalia”. 5, s. 45-76, 2017. 
• Marek Kamiński: Kościół Zielonoświątkowy w Polsce w latach 1988–2008 : Studium historyczno-ustrojowe. Warszawa: Warszawskie Seminarium Teologiczne, 2012. ISBN 978-83-905704-8-8.
• Maria Libiszowska-Żółtkowska: Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa. W: Ilustrowana encyklopedia religii świata. Zbigniew Drozdowicz, Zbigniew Stachowski. Poznań: Wydawnictwo Kurpisz SA, 2002. ISBN 83-88276-90-5.
• Ryszard Michalak. Dziel i rządź. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. Nr 3 (38), s. 23–24, marzec 2004. 
• Ryszard Michalak: Polityka wyznaniowa państwa polskiego wobec mniejszości religijnych w latach 1945–1989. Zielona Góra: Uniwersytet Zielonogórski, 2014. ISBN 978-83-7842-124-5.
• Jan Mironczuk: Polityka państwa wobec Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w Polsce (1947-1989). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2006. ISBN 83-89100-95-9.
• Jan Mironczuk: Ruch ewangeliczny na Białostocczyźnie w XX wieku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 2015. ISBN 978-83-7507-181-8.
• Zbigniew Pasek: Ruch Zielonoświątkowy: Próba monografii. Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS, 1992. ISBN 978-83-85527-04-6. OCLC 35160858. (pol.).
• Zbigniew Pasek: Związek Stanowczych Chrześcijan. Kraków: UJ, 1993.
• W. Sławiński: Cele, taktyka i działania wobec chrześcijańskich mniejszości wyznaniowych w latach 1945-1956 w Polsce. W: Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych. pod red. J. Kłaczkow & W. Rozynkowski. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012, s. 151-188.
• Tomasz Szczepański. Ruch zadrużny i rodzimowierczy w PRL w latach 1956-1989. „Państwo i Społeczeństwo”. 4, s. 59-77, 2009. Jacek Majchrowski. Kraków: Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. ISSN 1643-8299. (pol.). 
• Tomasz Terlikowski. Wyznawcy agentury. „Newsweek”. 12, 19 marca 2006. 
• Stanowisko Senatu ChAT z dnia 27 marca 2007 r. w sprawie tzw. ustawy lustracyjnej. „Gazeta Wyborcza”, 29.03.2007. 
• Henryk Ryszard Tomaszewski: Wyznania typu ewangeliczno-baptystycznego wchodzące w skład Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego w latach 1945-1956. Słowo i życie, 1991.
• Henryk Ryszard Tomaszewski: Zjednoczony Kościół Ewangeliczny 1947-1987. Warszawa: KOMPAS II, 2009. ISBN 978-83-925744-5-3.
• Michał Tymiński: Kościół Zielonoświątkowy w Polsce. Wrocław: Misja „Życie”, 1999. ISBN 83-911305-4-1.
• Mirosława R. Weremiejewicz: Kościół Chrystusowy w Polsce w latach 1921–2006. Toruń: Duet, 2014. ISBN 978-83-62558-81-0.

• Jerzy Sacewicz. Notatki powięzienne. „Słowo i Życie”. Nr 3-4 i 5-6, s. 16-19, 14-17, 1992.