Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane użyciem alkoholu (zespół uzależnienia)

Alcoholismus habitualis Alcoholismus chronicus
Klasyfikacje
ICD-10	F10.2
MeSH	D000437
Multimedia w Wikimedia Commons

Alkoholizm – termin wieloznaczny, w wąskim znaczeniu jest to choroba alkoholowa czyli uzależnienie od alkoholu etylowego, a w szerokim znaczeniu są to następstwa nadmiernego używania alkoholu, nie tylko zdrowotne, lecz również społeczne (jako patologia – pijaństwo) i inne^[1][2].

Nadużywanie alkoholu może prowadzić do uszkodzeń wszystkich narządów, jednak najbardziej dotyka mózgu, serca, wątroby, trzustki i układu odpornościowego^[3][4]. Alkoholizm może prowadzić do chorób psychicznych, majaczenia alkoholowego, zespołu Korsakowa, a także arytmii serca^[3][4][5]. Picie alkoholu podczas ciąży może powodować alkoholowy zespół płodowy^[6]. Kobiety są narażone na szkodliwe skutki działania alkoholu bardziej od mężczyzn, przede wszystkim z powodu mniejszej masy ciała, słabszego metabolizmu alkoholu i większego udziału tłuszczu w masie ciała^[7]. U niektórych osób intensywne nadużywanie alkoholu prowadzi finalnie do upośledzeń umysłowych i demencji na tle alkoholowym.

Oddziaływanie środowiska i predyspozycje genetyczne są dwoma podstawowymi czynnikami ryzyka choroby alkoholowej i każdy z nich jest odpowiedzialny za około połowę ryzyka^[3]. Stres i związane z nim choroby, takie jak zaburzenia lękowe, również mają wpływ na powstawanie zaburzeń na tle alkoholowym – osoby w sytuacjach stresowych statystycznie częściej sięgają po alkohol, którego otępienny efekt pomaga im w radzeniu sobie z dysforią^[8].

Wśród osób mających rodzica lub rodzeństwo dotknięte chorobą alkoholową, prawdopodobieństwo zapadnięcia na nią jest trzy do czterech razy większe niż w ogóle populacji. Mimo tego mniejszość takich osób zostaje alkoholikami^[3]. Wśród środowiskowych czynników ryzyka choroby alkoholowej można wyróżnić społeczne, kulturowe i behawioralne bodźce^[9]. Wysoki poziom stresu i lęku oraz niski koszt i łatwa dostępność alkoholu zwiększają ryzyko zapadnięcia na chorobę alkoholową^[3][8]. Niektóre osoby kontynuują picie, żeby zapobiec lub złagodzić objawy odstawieńcze^[3]. Osoba chora, która przestanie pić alkohol, może odczuwać objawy odstawieńcze o niskiej intensywności nawet przez wiele miesięcy^[3]. Z medycznego punktu widzenia, choroba alkoholowa jest chorobą zarówno psychiczną jak i fizyczną^[10][11], zazwyczaj diagnozowaną przy użyciu kwestionariuszy medycznych^[3][12]. Dodatkowe informacje zebrane po przeanalizowaniu kwestionariuszy pomagają w potwierdzeniu diagnozy^[3].

Prewencja alkoholizmu polega na działaniach mających na celu zmniejszenie stresu i lęku osób narażonych^[3][8], regulowaniu i ograniczaniu sprzedaży alkoholu (w szczególności młodocianym), opodatkowaniu alkoholu (w celu uzyskania bariery cenowej) oraz działaniach edukacyjnych i leczniczych^[13].

Istnieje parę form leczenia alkoholizmu^[14]. Z powodu problemów medycznych, które mogą wystąpić podczas odstawiania alkoholu, powinno ono przebiegać w kontrolowany sposób^[14]. Jedna z popularnych metod stosowanych w celu łagodzenia nieprzyjemnych skutków zespołu abstynencyjnego polega na przyjmowaniu przez uzależnionego leków benzodiazepinowych, takich jak Diazepam^[14]. Leki te mogą być przyjmowane zarówno podczas przebywania w ośrodku terapii uzależnień, jak i indywidualnie^[14]. Leki Akamprozat, Disulfiram lub Naltrekson również mogą być wykorzystywane w celu przeciwdziałania dalszemu piciu^[15]. Choroby psychiczne lub inne uzależnienia mogą komplikować leczenie alkoholizmu^[16]. Różne formy psychoterapii takie jak indywidualna, grupowa, czy grupy wsparcia są stosowane, by powstrzymać osobę uzależnioną od powrotu do alkoholizmu^[17][18]. Jedna z takich grup wsparcia to Anonimowi Alkoholicy^[19].

Wg szacunków Światowej Organizacji Zdrowia, w 2016 roku było na świecie ok. 380 milionów alkoholików, co stanowi 5,1% populacji powyżej 15 roku życia^[7][20]. Wg szacunków PARPA, w 2020 8% konsumentów alkoholu w Polsce piło go codziennie lub prawie codziennie^[21]. Alkoholizm jest najbardziej powszechny wśród mężczyzn i młodych osób^[3]. Na świecie, alkoholizm jest najmniej rozpowszechniony w Afryce (1,1% dorosłej populacji), a najbardziej w Europie Wschodniej (11%)^[3]. 139 000 osób umarło z powodu alkoholizmu w 2013, co stanowi 24% wzrost w porównaniu do 112 000 zgonów w 1990^[22]. Uważa się, że nadużywanie alkoholu jest bezpośrednią przyczyną 5,9% wszystkich zgonów^[23]. Alkoholizm skraca oczekiwaną długość życia o około 10 lat^[24]. W języku polskim istnieje wiele obelżywych lub nieformalnych określeń na osobę nadużywającą alkoholu, np. pijak, moczymorda, żul^[25]. W 1979 Światowa Organizacja Zdrowia zarekomendowała używanie określenia Zespół zależności alkoholowej zamiast określenia Alkoholizm^[26].

Spożywanie zazwyczaj w dużych dawkach alkoholu przez alkoholika jest spowodowane przymusem o charakterze psychicznym i somatycznym, nie podlega jego woli, jednak możliwe jest jego powstrzymanie i utrzymanie abstynencji. Mechanizm powstawania uzależnienia nie jest do końca wyjaśniony, ale ma bezpośredni związek z ciągłym lub cyklicznym nadużywaniem alkoholu. Rodzaj napoju alkoholowego nie ma znaczenia – człowiek nie uzależnia się od konkretnego piwa, wina, wódki, whisky czy koniaku, ale od zawartego w tych napojach alkoholu.

Alkoholizm jest jednym z głównych problemów zdrowotnych w Polsce^[28]. W 2016 roku liczbę osób w wieku powyżej 15 lat uzależnionych od alkoholu w Polsce szacowano na ok. 2,2%^[29].

Istotnym czynnikiem, który może przyczyniać się do rozwoju alkoholizmu w Polsce, jest wysoka konsumpcja piwa. Na rynku alkoholi piwo jest najbardziej przystępnym ekonomicznie towarem dla konsumentów, stanowiąc w I półroczu 2024 roku 55% całego spożycia alkoholu w Polsce^[30]. Dane Nielsena z 2024 roku obrazują skalę popularności piwa na rynku alkoholi. Polacy dziennie kupują średnio 16 mln sztuk piwa w opakowaniach o pojemności 0,5 litra. Z kolei sprzedaż napojów spirytusowych w małych formatach (poniżej 300 ml) wynosi 1,4 miliona sztuk dziennie^[31].

Według danych udostępnionych przez Centrum Monitorowania Rynku, sprzedaż piwa w godzinach porannych (od 5:00 do 12:00) jest ponad sześciokrotnie wyższa niż alkoholi w małych opakowaniach. W tym czasie Polacy nabywają niemal 2,6 miliona sztuk piwa, z czego ponad 402 tysiące stanowią piwa mocne. Około 30% puszek piwa sprzedawanych przed południem to piwa typu „strong”. W analogicznym okresie, sprzedaż napojów spirytusowych w małych formatach tzw. „małpek” wynosi około 410 tysięcy sztuk^[30].

Z danych Nielsena wynika, że Polacy w 2023 roku wydali ok. 23 mld zł na zakup piwa i ok. 17 mld złotych na zakup wódki^[32].

Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, reklamy napojów alkoholowych są zabronione na terenie Polski^[33]. Wyjątek od tej zasady stanowi jedynie piwo. Zdaniem dziennika Rzeczpospolita reklamowanie piwa jako symbol zabawy i relaksu wpływa na jego pozytywne postrzeganie przez społeczeństwo. Z tego powodu część Polaków żywi nieprawdziwe przeświadczenie, że piwo to nie alkohol^[34]. Na dużą popularność tego napoju alkoholowego wpływają takie czynniki jak cena oraz promocja^[34].

Eksperci wykazali, że w Polsce inicjacja alkoholowa rozpoczyna się najczęściej od piwa. 8 na 10 niepełnoletnich w Polsce ma za sobą inicjację alkoholową. 78% z nich sięga po piwo^[35].

Aby móc mówić o uzależnieniu od alkoholu, muszą wystąpić minimum trzy z następujących objawów:

• silna, natrętna potrzeba spożywania alkoholu (głód alkoholowy)
• upośledzona zdolność kontrolowania picia alkoholu – trudności w unikaniu rozpoczęcia picia, trudności w zakończeniu picia albo problemy z kontrolowaniem picia do wcześniej założonego poziomu
• picie alkoholu w celu złagodzenia albo zapobieżenia alkoholowemu zespołowi abstynencyjnemu oraz subiektywne poczucie skuteczności takiego postępowania
• objawy abstynencyjne – drżenia mięśniowe, nadciśnienie tętnicze, tachykardia, nudności, wymioty, biegunki, bezsenność i inne zaburzenia snu, rozszerzenie źrenic, wysuszenie śluzówek, wzmożona potliwość, padaczka, nastrój drażliwy lub obniżony, lęk
• zmieniona, najczęściej zwiększona, tolerancja alkoholu – ta sama dawka alkoholu nie przynosi oczekiwanego efektu, potrzeba spożywania większych dawek alkoholu dla wywołania oczekiwanego efektu
• zawężenie repertuaru zachowań związanych z piciem alkoholu do 1–2 wzorców
• postępujące zaniedbywanie alternatywnych do picia przyjemności, zachowań i zainteresowań
• picie alkoholu mimo oczywistej wiedzy o jego szczególnej szkodliwości dla zdrowia pijącego

• marskość wątroby
• zapalenie żołądka
• niedożywienie i wyniszczenie
• polineuropatia i miopatia
• zaburzenia psychiczne: majaczenie, halucynoza, zespół Korsakowa, encefalopatia Wernickego^[36]
• śmierć (śmiertelna dawka alkoholu u dorosłych to 5–8 g na 1 kg masy ciała, u dzieci 3 g/kg masy ciała^[37])

Poniżej znajdują się problemy, z jakimi spotykają się alkoholicy. Obok podany jest procent alkoholików, których dotyczy dany problem (na podstawie badania Programu Aktywizacji Placówek Odwykowych^[38]):

• zaburzenia życia rodzinnego – 94%
• problemy w kontaktach z ludźmi – 84%
• problemy finansowe – 82%
• przemoc wobec bliskich – 57%
• problemy z prawem (karalność) – 51%

Alkoholizm zwiększa przestępczość, sprzyja szerzeniu się chorób wenerycznych i ujemnie wpływa na potomstwo. Nadużywanie alkoholu jest powodem powstawania problemów w rodzinach oraz ich rozpadu^[39].

Pojęcie alcoholismus chronicum wprowadził Magnus Huss w roku 1849.

W 1960 r. Elvin Morton Jellinek opublikował pracę pt. Koncepcja alkoholizmu jako choroby. E.M. Jellinek pierwszy przedstawił, w jaki sposób dochodzi do powstawania i pogłębiania się uzależnienia od alkoholu, podzielił proces powstawania choroby na fazy. Autor wyróżnia następujące stadia choroby alkoholowej:

• faza wstępna prealkoholowa – trwa od kilku miesięcy do kilku lat, zaczyna się od konwencjonalnego stylu picia – człowiek odkrywa, że picie alkoholu nie tylko daje przyjemne doznania, ale także łagodzi przykre stany emocjonalne; wzrasta tolerancja na alkohol
• faza ostrzegawcza – zaczyna się w momencie pojawienia się luk pamięciowych – palimpsestów
• faza krytyczna – rozpoczyna się od utraty kontroli nad piciem
• faza przewlekła – zaczyna się wraz z wystąpieniem wielodniowych ciągów

Autor podkreślał, iż zatrzymanie choroby jest możliwe na każdym etapie i w każdej fazie. Od czasu dzieła Jellinka pojawiły się inne typologie alkoholizmu.

W 1983 George Villant opublikował książkę pod tytułem Naturalna historia alkoholizmu, w której zaprezentował rezultaty kilku badań potwierdzających i pogłębiających pojęcie alkoholizmu jako choroby. Podsumowując swoje badania, autor stwierdził, że alkoholizm ma charakter postępujący, jego objawy występują jednak w innej kolejności niż przedstawił to Jellinek. Villant podał dwie możliwości zakończenia rozwoju choroby alkoholowej: osoby nią dotknięte podejmują abstynencję albo czeka je śmierć. Jak wynika z danych, nieliczna grupa zdołała powrócić do picia niepatologicznego, czy też powstrzymać proces uzależnienia. Jednak w trakcie kontynuowania badań zaobserwowano, iż grupa ta systematycznie malała.

Bardzo użyteczna jest klasyfikacja alkoholizmu opracowana przez Komitet Ekspertów dla Spraw Alkoholizmu Światowej Organizacji Zdrowia. Klasyfikacja ta znajduje się w VIII Rewizji Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn zgonów obowiązującej w Polsce od 1 stycznia 1970 r. Przedstawia się ona następująco:

Epizodyczne picie nadmierne

Picie nadmierne nieregularne, okresy nadmiernego picia stosunkowo krótkie, oddzielone dłuższymi przerwami. Grupa pijących tego typu obejmuje pewną liczbę osób z nieprawidłowymi cechami osobowości, które przejawiają się w stanach upicia.

Nawykowe picie nadmierne

Ciągłe picie nadmierne. Pijący nadmiernie, systematycznie i regularnie. W fazie tej nie występuje jeszcze „utrata kontroli”.

Nałóg alkoholowy

Toksykomania alkoholowa. Stan psychicznego i somatycznego uzależnienia od alkoholu, w którym występuje z początku zwiększenie się tolerancji alkoholu oraz pojawiają się psychiczne i fizyczne objawy odstawienia (alkoholowy zespół abstynencyjny). Dla fazy tej szczególnie charakterystyczna jest utrata kontroli picia, tj. niemożność powstrzymania się od kontynuowania picia, a w fazie nałogu dalej posuniętego – zmniejszenie się tolerancji alkoholu. W fazie najdalej zaawansowanego alkoholizmu najczęściej występują różnego rodzaju powikłania psychiczne o charakterze psychotycznym i najwyraźniej zaznaczają się fizyczne, psychiczne i socjalne skutki przewlekłej intoksykacji alkoholowej. Do tego punktu należy zaliczyć większość przypadków określanych jako alkoholizm przewlekły.

Alkoholizm inny i nieokreślony

Do tej grupy zalicza się alkoholizm, którego z różnych powodów (np. brak wiarygodnych danych) nie można zaklasyfikować do jednej z wyżej wymienionych grup alkoholizmu. Można tu zaliczyć także niektóre przypadki picia „na tle patologicznym”, tj. towarzyszącego innym zaburzeniom psychicznym, gdy alkoholizm taki nie wysuwa się na pierwszy plan, a jego formy nie można zaklasyfikować do jednej z poprzednich trzech grup.

Uznając życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu, Sejm PRL przyjął dnia 28 października 1982 ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz.U. z 2023 r. poz. 2151), która zezwala sądowi zobowiązać chorego do leczenia w zakładzie odwykowym lub poradni^[36].

Ten artykuł od 2012-06 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

• Osoba uzależniona może skorzystać z pomocy:
  • profesjonalnych Ośrodków Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
  • samopomocowych grup Wspólnoty Anonimowych Alkoholików
  • Klubów Abstynenta

Terapie grupowe lub indywidualne – polegają głównie na zdobywaniu i pogłębianiu wiedzy z zakresu alkoholizmu, co umożliwia choremu przyznanie się (przed samym sobą) oraz akceptację siebie jako alkoholika. Zajęcia terapeutyczne pomagają w przebudowie stylu życia na abstynencki, który umożliwia długotrwałą abstynencję, uczą rozpoznawania i radzenia sobie z głodem alkoholowym, a także zapobiegania występowaniu nawrotów choroby.

Wspólnota Anonimowych Alkoholików

Nie oferuje leczenia, ani profesjonalnej lekarskiej pomocy. Proponuje program 12 kroków oraz dzielenie się siłą, nadzieją i swoimi doświadczeniami w drodze do trzeźwości na mitingach AA. W AA nie jest wymagana abstynencja – jedynym warunkiem przynależności do wspólnoty jest pragnienie zaprzestania picia.

Kluby Abstynenta

Są miejscem spotkań osób niepijących (także osób nieuzależnionych). Abstynenci stawiają sobie za cel propagowanie poprzez swoją postawę – trzeźwego modelu życia.

Publiczne i niepubliczne Ośrodki Terapii Uzależnień

Oferują profesjonalną psychoterapię uzależnienia, prowadzoną przez specjalistów certyfikowanych przez Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom. Pracują w trybie ambulatoryjnym (poradnie) i stacjonarnym (tzw. całodobowe lub zamknięte).

Proces zdrowienia z choroby alkoholowej jest bardzo trudny i skomplikowany, uzależniony przede wszystkim od chęci i dobrej woli zainteresowanego. Około 70% pacjentów po terapiach nie osiąga trwałych efektów.

Z badań przeprowadzonych przez Millera i Hestera wynika, że 1/3 pacjentów osiąga, po odbyciu leczenia, trwałą abstynencję, a 1/3 poprawę funkcjonowania bez utrzymywania całkowitej abstynencji. Zdaniem innych badaczy 2/3 osób leczonych z powodu alkoholizmu uzyskuje poprawę, aczkolwiek wymiar sukcesu zależy od przyjętego kryterium. Jeszcze inne badania wykazały, że 70% wszystkich leczących się, bardzo wyraźnie ograniczyło liczbę dni picia alkoholu oraz osiągnęło ogólną poprawę stanu zdrowia^[40].

Lekami stosowanymi w przypadku uzależnienia od alkoholu są^[41]:

• disulfiram – inhibitor dehydrogenazy aldehydowej – wywołuje kumulację aldehydu octowego w organizmie po spożyciu alkoholu i związane z tym objawy, takie jak niedociśnienie, nudności, wymioty, zaczerwienienie twarzy i tachykardia^[42]; zmniejsza spożycie alkoholu, ale nie pomaga w abstynencji; nie zostały przeprowadzone badania z randomizacją dotyczące jego skuteczności, choć pewna metaanaliza wykazała jego wysoką skuteczność i bezpieczeństwo stosowania^[42]
• akamprozat – bloker receptorów kwasu glutaminowego, podobny w działaniu do homotauryny (analogu GABA) i kwasu homocysteinowego^[43] – zmniejsza częstość picia i wspomaga abstynencję, ponadto wykazuje właściwości neuroochronne – zmniejsza neurotoksyczność wywołaną przez anoksję w udarze mózgu
• naltrekson – antagonista receptorów opioidowych – zmniejsza głód alkoholowy; podczas jego stosowania należy monitorować funkcje wątroby pacjenta ze względu na ryzyko jej uszkodzenia
• nalmefen – działanie podobne do naltreksonu, jednak wykazuje dłuższy okres półtrwania, większą biodostępność przy podaniu doustnym oraz nie stwierdzono toksycznego działania na wątrobę niezależnie od dawki
• baklofen – agonista receptora GABA_B – w ślad za studium przypadku skutków eksperymentu na sobie samym przeprowadzonego przez Oliviera Ameisena^[44], trwają badania nad stosowaniem baklofenu w leczeniu alkoholizmu^[45][46]; 17 kwietnia 2018 komisja francuskiej państwowej agencji ANSM wydała opinię o niekorzystnej relacji ryzyka do korzyści terapeutycznej przy stosowaniu baklofenu w leczeniu alkoholizmu^[47]

W 2012 przeprowadzono metaanalizę kilku eksperymentów polegających na podaniu osobom chorym na chorobę alkoholową jednorazowej dawki LSD w kontekście trwającej jednocześnie innej terapii. Wyniki wskazują na istotną statystycznie skuteczność tego działania, powodującego w rezultacie zmniejszenie stopnia nadużywania alkoholu. Efekt ten utrzymuje się przez 3 do 6 miesięcy^[48][49].

Próbom leczenia nałogu może towarzyszyć tzw. syndrom odstawienia (nazywany również alkoholowym zespołem abstynencyjnym). Prowadzi on do somatycznych i psychicznych zaburzeń wynikających z zaprzestaniem dostarczania alkoholu do organizmu.

Najpopularniejsze objawy to:

• bóle i zawroty głowy
• powracające stany niepokoju
• mdłości i wymioty
• napady padaczki
• majaczenie alkoholowe (nazywane również delirium)

Symptomy mogą występować nawet po jednorazowym spożyciu alkoholu. Wynikają one z przyzwyczajenia mózgu do obecności toksyn stymulujących. Objawy mogą się nasilać po przerwaniu regularnego spożywania alkoholu (ciąg alkoholowy). Mogą występować wówczas drżenia i majaki. Wśród osób uzależnionych, delirium i padaczka występują średnio u 2% osób i mogą występować przy każdej próbie porzucenia nałogu^[50].

Najpowszechniej używanym na świecie narzędziem stosowanym w badaniach przesiewowych w zakresie alkoholu jest Alcohol Use Disorders Identification Test. Obecnie jest dostępny w około 40 językach. AUDIT zapewnia ramy dla interwencji, stanowiące pomoc osobom spożywającym niezdrowe alkohole, sprzyja ograniczaniu lub zaprzestaniu spożywania alkoholu, a tym samym unikania szkodliwych konsekwencji z nim związanych. Pomaga również w identyfikacji uzależnienia od alkoholu i określonych skutków szkodliwego picia^[51].

Ten artykuł od 2024-07 wymaga zweryfikowania podanych informacji.

Należy podać wiarygodne źródła w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Sprawdź w źródłach: Encyklopedia PWN • Google Books • Google Scholar • Federacja Bibliotek Cyfrowych • BazHum • BazTech • RCIN • Internet Archive (texts / inlibrary)
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Zobacz kolekcję cytatów związanych z pojęciem alkoholizmu w Wikicytatach

Zobacz hasło alkoholizm w Wikisłowniku

• alkohol etylowy
• uzależnienie
• zawartość alkoholu we krwi
• alkoreksja

• IX Raport Specjalny dla Kongresu USA, Warszawa, wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, 2002, ISBN 83-88075-22-5.
• Leksykon terminów. Alkohol i narkotyki. Światowa Organizacja Zdrowia, Warszawa, wyd. Instytut Psychiatrii i Neurologii, 1977, ISBN 83-85705-32-5.
• Bohdan T. Woronowicz Na zdrowie. Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, Media Rodzina i Parpamedia, 2008, ISBN 978-83-7278-239-7.
• „Podstawy psychiatrii, podręcznik dla studentów” red. Marek Jarosz i Stanisław Cwynar (Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1978, wydanie II).
• „Alkoholizm jako choroba” Bohdan T. Woronowicz, Warszawa, wyd. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, 1995, ISBN 83-86103-15-9.
• Alkoholizm. Grzech czy choroba? Wiktor Osiatyński, Wydawnictwo Iskry 2009, ISBN 83-207-1785-X.
• Alkoholizm. I grzech, i choroba, i... Wiktor Osiatyński, Wydawnictwo Iskry 2009, ISBN 978-83-244-0041-6.
• WiktorW. Osiatyński WiktorW., Rehab, Warszawa: Iskry, 2003, ISBN 83-207-1738-8, OCLC 830536463 . Brak numerów stron w książce
• MałgorzataM. Dragan MałgorzataM., Doświadczenia traumatyczne a uzależnienie od alkoholu, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2008, ISBN 978-83-235-0552-5, OCLC 316456681 . Brak numerów stron w książce

• Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom
• Anonimowi Alkoholicy
• Portal alkoholizm.eu