Dialekt alemański

Alemannisch
Obszar	Szwajcaria, Niemcy, Austria, Liechtenstein i inne
Liczba mówiących	ok. 10 mln
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki indoeuropejskie; Języki germańskie; Języki zachodniogermańskie; Dialekt alemański;
Status oficjalny
UNESCO	2 wrażliwy↗
Ethnologue	5 rozwojowy↗
Kody języka
ISO 639-2	gsw
ISO 639-3	gsw
IETF	gsw
Glottolog	alem1243
Ethnologue	gsw
WALS	gos, gtg
	Występowanie
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku alemańskim
	Słownik języka alemańskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Dialekt alemański (nazwa własna: Alemannisch) – grupa zróżnicowanych gwar górnoniemieckich języka wysokoniemieckiego z rodziny języków germańskich. Bywa określany jako odrębny od niemieckiego język alemański. Funkcjonuje głównie w formie mówionej; funkcję języka literackiego na obszarze jego występowania pełni standardowa niemczyzna.

Posługuje się nim około 10 milionów ludzi w 7 państwach: Szwajcarii (cały region niemieckojęzyczny poza rejonem Samnaun przy granicy z Austrią), Niemczech (Szwabia i większość Badenii-Wirtembergii), Austrii (tylko Vorarlberg), całym Liechtensteinie, Włoszech (kilka izolowanych miejscowości w płn.-zach. Alpach), Francji (Alzacja) oraz Wenezueli (język kilku osad kolonistów od 1843).

Nazwa dialektu pochodzi od dawnego związku niemieckich plemion z tego regionu (Alamanowie).

Odmiany

Istnieją następujące etnolekty alemańskie:

szwabski (Szwabia, RFN), jego cechą jest zastąpienie górnowysokoniemieckich: û, î przez [o u], [e i] (zamiast niemieckich: [a ʊ], [a ɪ]).
dolnoalemański lub południowoalemański, zachował niemieckie: /k / jako [k ʰ] (lub [kx]), zamiast górnoalemańskiego [x]. Pododmiany:
- alzacki (lub język alzacki) (Alzacja we Francji)
- alemán coloniero (w Wenezueli)
- gwara Bazylei (miasto Bazylea w Szwajcarii)
alemański okolic Jeziora Bodeńskiego (południowa Wirtembergia, płd.-wsch. Badenia, płn.-zach. Vorarlberg)
górnoalemański (Szwajcaria i częściowo Vorarlberg oraz południowy Schwarzwald). cechuje się przejściem /k / w [x]. Pododmiany:
- gwara Berna
- gwara Zurychu
- gwara Vorarlbergu
wysokoalemański lub najwyższy alemański (we wschodniej części kantonu Valais, kilku miejscowościach we włoskich Alpach, w Berner Oberland (kanton Berno) i w niemieckojęzycznej części kantonu Fryburg). W odróżnieniu od innych etnolektów posiada [ʃ n i ː ə (n )], [b u ː ə (n )] zamiast [ʃ n e i j ə b o u w ə]. Pododmiany:
- gwary kantonu Valais
  - gwara Walser

Język literacki

Najstarszym zapisem dialektu są krótkie napisy na fibulach, pochodzących z VI wieku. Pierwsze teksty ciągłe zostały zapisane w VIII wieku w opactwie St. Gallen, np. modlitwa Ojcze nasz:

Fater unser, thu bist in himile

uuihi namu dinan

qhueme rihhi diⁱn

uuerde uuillo diin,

so in himile, sosa in erdu

prooth unseer emezzihic kip uns hiutu

oblaz uns sculdi unsero

so uuir oblazem uns skuldikem

enti ni unsih firleit in khorunka

uzzer losi unsih fona ubile

Konfederacja Szwajcarska sporządziła swoje kroniki w XIV wieku w dialekcie alemańskim. Także na ten dialekt przetłumaczył Biblię szwajcarski reformator religijny Huldrych Zwingli w 1520. Od XVII wieku datuje się wypieranie gwar alemańskich przez język niemiecki, jako język literacki. Z tego powodu do dziś nie istnieje żadna spójna ortografia gwar alemańskich (brak normy literackiej).

W 1803 Johann Peter Hebel napisał Opowieści alemańskie (Alemannische Gedichte) w tym dialekcie. Szwajcarscy pisarze często świadomie używają zapożyczeń z dialektu tzw. „helwetyzmów” w swoich utworach, pisanych w języku niemieckim, np. Jeremias Gotthelf i Tim Krohn.

Cechy

Południowa (alpejska) część obszaru dialektu cechuje się znacznie większymi różnicami od standardowego języka niemieckiego, niż część północna (w RFN).

Ponieważ południowe gwary alemańskie (np. w Szwajcarii) są w większości trudno lub w niewielkim stopniu rozumiane przez użytkowników języka niemieckiego, niektórzy językoznawcy, opierając się na kryteriach SIL International i UNESCO, opisują ten etnolekt jako odrębny „język alemański” lub 4 odrębne języki: szwabski, alemański, walser i niemiecki „colonia tovar” (w Wenezueli).

Szwajcarskie gwary alemańskie są często określane jako „szwajcarski język niemiecki” lub Schwyzerdütsch.

Najważniejsze cechy to:

częste użycie zdrobnień: na północy- przyrostek -le; na południu: -li (zamiast niemieckiego -chen), np. Häusle, Hüüsle, Hüüsli, Hiisli (domek).
Zróżnicowanie między południowymi i północnymi gwarami w wymowie ch po samogłoskach: i, e, ä, ö, ü i spółgłoskach.
czasownik być jest różnie odmieniany w różnych gwarach:
(częste formy gs*- pochodzą od słów pokrewnych ge-sein, niespotykanych we współczesnym języku niemieckim.)

Odmiana czasownika być w gwarach alemańskich
język polski (język niemiecki)	dolnoszwabski	alzacki	Allgäuerisch	Dolny Markgräflerland	Voralpenland	wschodnioszwajcarski	zachodnioszwajcarski	Sensler
ja jestem (ich bin)	I ben	Ich bin	I bin	Ich bi	I bee	I bi	I(g) bi	I bû
ty jesteś (du bist)	du bisch	dü bisch	du bisch	du bisch	dou bisch	du bisch	du bisch	dù bûsch
on jest (er ist)	er isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch	är isch
my jesteśmy (wir sind)	mir send	mir sinn	mir send/sönd	mir sin	mr send	m(i)r send/sön/sinn	mir sy	wier sy
wy jesteście (ihr seid)	ihr send	ihr sinn	ihr send	ihr sin	ihr send	i(i)r sönd/sind	dihr syt	ier syt
oni są (sie sind)	dui send	sie sinn	dui send	si sin	dia send	di sönd	si sy	si sy
ja byłem (ich bin ... gewesen)	i ben gwä	ich bin gsinn	i bi gsi	ich bi gsi	i bee gsei	i bi gsi	i(g) bi gsi/gsy	i bû gsyy

Zobacz też

gwary szwajcarskie

Linki zewnętrzne

[:3-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Kod ISO 639-3.

[:1-2] Uznawany za osobny język z kodem ISO 639-1.

[:4-3] Nie mylić z językiem lotaryńskim (oïl).

[:2-4] Kod ISO 639-2.

[A]

[B]

[C]

[D]