Polski strój narodowy, znany też jako strój polski, polski strój szlachecki lub strój kontuszowy – ubiór wywodzący się od paradnego stroju noszonego przez szlachtę na terenie Rzeczypospolitej w XVIII wieku, który w okresie zaborów stał się strojem polskim o charakterze ogólnonarodowym[1][2][3]. W odróżnieniu od strojów ludowych noszonych tylko przez niższe stany społeczne i tylko w poszczególnych regionach, polski strój narodowy używany był na terenie całej dawnej Polski. W okresie kształtowania świadomości narodowej dawny strój szlachty został przyjęty przez wszystkie grupy społeczne i uznany za polski strój narodowy[1].
Strój narodowy noszony jest okolicznościowo, z okazji uroczystości i świąt. Jest też strojem do tańczenia poloneza i mazura, zwłaszcza podczas występów scenicznych[4][5].
Historia
Strój polski, charakterystyczny dla całej Rzeczypospolitej, ukształtował się w wiekach XVI-XVIII łącząc elementy stroju późnośredniowiecznego rycerstwa i staropolskiego ziemiaństwa oraz ubiorów wschodnich (węgierskiego, perskiego, tureckiego, tatarskiego, kozackiego)[3][6]. Pełny ubiór kontuszowy noszony był okolicznościowo (święta, niedziele, wizyty, wyjazdy), na co dzień noszono płócienny żupan i kapotę[3].
W początkach XVIII wieku noszenie się „po polsku” było wyróżnikiem przynależności do „narodu polskiego” (rozumianego wówczas jako stan szlachecki Rzeczypospolitej). Aby zyskać przychylność poddanych, w polskim stroju kazał namalować swój portret król August III Sas[7]. Jak zanotował Jędrzej Kitowicz, jeszcze "podczas koronacji Augusta III [1734 rok] wszyscy panowie polscy, żadnego nie wyłączając, byli w polskiej sukni"[8].
Zachowawczo nastawiona szlachta strojem podkreślała swoje przywiązanie do „sarmackiej” tradycji i przeciwstawiała się obyczajom zachodnim, wyrażanym przez noszenie się „po niemiecku” lub „po francusku”. Ten XVIII-wieczny spór obyczajowy w Polsce określany jest jako „wojna kontusza i fraka”[9]. Okres ten barwnie opisał Henryk Rzewuski w powieści Listopad z 1845-46 roku[10].
Według Jędrzeja Kitowicza, strój kontuszowy był "całym ubiorem publicznym Polaka szlachcica i mieszczanina". Szlachta przepasywała kontusz pasem i zawieszała u boku szablę. Mieszczanie zaś opasywali żupan i zamiast szabli nosili ozdobne laski[8].
Od 1776 roku stroje kontuszowe były również używane jako mundury wojewódzkie wojsk koronnych i litewskich. Przyczyniło się to do przyjęcia ich również przez inne stany (strój taki nosił mieszczanin Jan Kiliński w czasie insurekcji kościuszkowskiej).
W epoce zaborów polski strój stał się jednym z elementów kształtowania się tożsamości narodowej, która była budowana na tradycji „narodu” szlacheckiego. Strój kontuszowy pojawia się jako nieodłączny element polskiej tożsamości w literaturze (Mickiewicz, Fredro, Sienkiewicz), operze (Moniuszko), malarstwie (Grottger, Matejko) i tańcu (mazur, polonez). Czasem zamiast kontusza noszona była czamara z pętlicami, która w połowie XIX wieku zyskuje popularność jako element stroju narodowego – męskiego i damskiego – a w czasie powstania styczniowego służyła jako nieformalny mundur powstańczy.
W XIX i na początku XX wieku, zwłaszcza w Galicji, gdzie zakazy władz zaborczych były mniej surowe, modne staje się okolicznościowe noszenie stroju "polskiego" (śluby, święta narodowe) niezależnie od pochodzenia społecznego (np. przez mieszczańskie bractwa kurkowe)[11]. Popularną praktyką było zamawianie portretów u malarzy czy fotografów w stroju narodowym zarówno przez ziemian i arystokratów, jak też osoby innego pochodzenia społecznego czy nawet etnicznego (również polskich Żydów czy Niemców)[11][1][12].
W pierwszych dekadach XX wieku, w tym również w okresie II Rzeczypospolitej, utrzymywała się moda na polski strój narodowy – męski i damski[13]. Stała się znanym i rozpoznawalnym symbolem polskości na świecie (np. na pocztówkach, w karykaturach politycznych zamieszczanych w ówczesnej cudzoziemskiej prasie). Mężczyźni ubierali się w kontusze do ślubu[11][14][15]. Jego elementy trafiły również do umundurowania (czapka konfederatka jako rogatywka) i przeniknęły do stroju ludowego.
W okresie PRL władze komunistyczne rugowały tradycję noszenia polskiego stroju narodowego, jako niesłusznego społecznie stroju "szlacheckiego", a promowały regionalne stroje chłopskie (ludowe). Do zainteresowania się ubiorem polskim przyczyniały się jednak m.in. ekranizacje Trylogii Sienkiewicza oraz wydane w latach 70. publikacje[1].
Magdalena Bartkiewicz Polski ubiór do 1864 roku, Ossolineum 1979, ISBN 83-04-00218-3
Polski strój narodowy 1530-1795 (praca zbiorowa, red. Krystyna Turska), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej rok XXXIV nr 3, wyd. PWN, Warszawa 1986, PL ISSN 0023-5881
Irena Turnau Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, wyd. Semper, Warszawa 1991, ISBN 83-900213-5-8
BeataB.Biedrońska-SłotowaBeataB., Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym, Muzeum Narodowe w Krakowie, 2005, ISBN 83-89424-28-2.