Pozzolana ya da pozzuolana (/ˌpɒts(w)əˈlɑːnə/ İtalyanca: [potts(w)oˈlaːna]) ya da pozzolanik kül (Latince: pulvis puteolanus) kendi başına çok az ya da hiç çimentolama değeri olmayan, ancak ince bir şekilde dağıtıldığında ve nem varlığında, normal sıcaklıklarda kalsiyum hidroksit ile kimyasal reaksiyona girerek çimentolama özellikleri taşıyan bileşikler oluşturabilen, silisyum veya silisyum-alüminyum bir malzemedir.^[1][2]

Puzolanik malzemeler doğal ya da yapay olabilir. Volkanik tüfler, volkanik kül ve diyatomlu topraklar, doğal pozzolanlara örnek olarak verilebilir. Uçucu kül, silis dumanları ve granüle edilmiş yüksek fırın cürufları pozzolanik özellikler gösteren en yaygın yapay malzemelerdir.^[1]

Pozzolan terimi, nemli koşullarda toz kireçle reaksiyona girerek bağlayıcı özellikler kazandığı uzun süredir bilinen camlı piroklastik kayaçların (volkanik toprak) bulunduğu Antik Roma kasabası Puteoli'den (Pozzuoli) gelmektedir.^[1]

Ham veya işlenmiş doğal pozzolanlar, binlerce yıldır inşaat amaçlı kullanılmıştır. Kireç ve doğal pozzolan karışımı (genellikle volkanik kül veya tüf) kullanılarak yapılan harçlar ve betonlar, Yunanlılar (MÖ 700-600) ve daha sonra Romalılar (MÖ 150) tarafından su yapıları (örneğin su kemerleri ve su depolama tankları) inşa etmek amacıyla geliştirilip kullanılmıştır.

Pozzolana, Romalılar tarafından mükemmelleştirilen ve günümüzde bazı ülkelerde hâlâ kullanılan hidrolik bir çimentodur. Geleneksel olarak volkanik kökenli bir malzemenin (pozzolan) öğütülerek toz haline getirilmiş hidratlı kireçle karıştırılmasıyla üretilir. Romalı mühendisler, harç ve betonun köprüler ile diğer taş ve tuğla işlerinde dayanıklılık kazanması için ağırlıkça iki birim pozzolanı bir birim kireçle karıştırırlardı. MÖ 3. yüzyılda Romalılar, kum yerine pozzolana kullanarak beton ve harçlı moloz işçiliğinde olağanüstü bir dayanıklılık sağladılar. Kırık tüf, traverten, tuğla veya mermer agregasıyla birlikte kullanılmasıyla, Pantheon ve Roma’daki Caracalla Hamamları gibi anıtsal yapılarla yeni mimari formların gelişimine katkıda bulundu.^[3]