Ca trù (chữ Nôm: 歌籌) (còn gọi nôm na là hát cô đầu / hát nhà trò) là loại hình diễn xướng bằng âm giai nhạc thính phòng rất thịnh hành tại khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ Việt Nam.^[1] Ca trù thịnh hành từ thế kỷ 15, từng là loại ca trong cung đình và được giới quý tộc và trí thức yêu thích. Ca trù là một sự phối hợp nhuần nhuyễn và đỉnh cao giữa thi ca và âm nhạc.

Cho đến những năm 1980 thể loại này hay được gọi cái tên là hát ả đào (nghĩa đen là "hát xẩm cửa đình"), tuy nhiên sang thập niên 1990 thì hay gọi tên là hát ca trù. Từ "ca trù" được cho là lấy từ chữ Nôm: 歌籌 nghĩa là lối hát bỏ thẻ tre, người nghe hát thấy chỗ nào hay thì ném thẻ cho đào hát. Sau đó cứ đếm thẻ mà trả thành tiền. Các ca nương được gọi là ả đào tuy nhiên chữ "ả" liên kết với mại dâm, nên gọi chêch ra là cô đào, và dạng biến thể là cô đầu. Ca trù từng được tầng lớp trí thức thời phong kiến yêu thích, được biểu diễn tại các đình làng và cả ở cung đình, sau đó phát triển ở các giáo phường, sử dụng phụ nữ và dần bị biến tướng. Thời thực dân, ca trù phát triển ở các đô thị trong các ca quán nơi cung cấp rượu và thuốc phiện. Sau năm 1945 khi Việt Minh lên nắm quyền, nó bị phê phán gắn với các hoạt động mại dâm chế độ cũ. Sau 1954 ca trù chính thức bị cấm, nhưng được khôi phục sau khi công cuộc Đổi Mới được phát động và ngày nay hay được xem là bộ môn nghệ thuật bác học của nền âm nhạc cổ truyền Việt Nam.^[2][3]

Ngày 1 tháng 10 năm 2009, ca trù được ghi danh là di sản phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.^[4][5][6] Đây là Danh hiệu UNESCO ở Việt Nam có vùng ảnh hưởng lớn, với phạm vi tới 16 tỉnh, thành phố ở nửa phía Bắc Việt Nam.^[7] Hồ sơ đề cử Ca trù là di sản văn hóa thế giới với không gian văn hóa Ca trù trải dài khắp 16 tỉnh phía Bắc gồm: Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Hà Nội, Bắc Giang, Bắc Ninh, Hải Phòng, Hải Dương, Hưng Yên, Hà Nam, Nam Định, Thái Bình, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh và Quảng Bình. Ca trù là kiệt tác di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại đứng thứ hai sau ả đào pansori của Hàn Quốc.

Ngày 23 tháng 2 năm 2020, nhằm ngày giỗ tổ nghiệp ca trù, Google lần đầu tiên tôn vinh loại hình nghệ thuật truyền thống này bằng biểu tượng đặc biệt thay thế tạm thời trên trang chủ của Google tại Việt Nam.

Không ai rõ ca trù có từ bao giờ, nhưng có một giai thoại kể rằng nó được khai sinh bởi Đinh Dự - con trai công thần Lam Sơn và công chúa Đường Hoa - người nhà trời. Nên ca trù có nguồn gốc nửa nhân nửa thần, linh thiêng mà cao quý.

Ca trù là dạng nghệ thuật biểu diễn dùng nhiều thể văn chương như: phú, truyện, ngâm, nhưng thể văn chương phổ biến nhất là hát nói và hát kể.

Hát nói xuất hiện sớm nhưng phải đợi đến đầu thế kỷ 19 mới có những tác phẩm lưu truyền đến nay như các tác phẩm của Nguyễn Công Trứ, Cao Bá Quát,... Nguồn gốc của thể Hát nói trong văn chương Việt Nam được giải thích bằng những nguyên nhân và các sự việc sau đây.^[8]

1. Hát nói là sự phàm tục hoá những thể thánh ca.^{[cần dẫn nguồn]} Trước khi có Hát nói, ở Việt Nam đã có những bài hát xoan, hát cửa đền, cửa chùa, những bài thét nhạc. Những thể ca trong các dịp tế lễ đó chuyển dần công dụng và được các tao nhân, mặc khách tổ chức ngay trong những cuộc giải trí riêng của họ. Các bài hát nói bắt đầu từ đó.
2. Hát nói là sự cụ thể hoá ảnh hưởng của tư tưởng Lão–Trang.^{[cần dẫn nguồn]} Xưa kia, văn chương Việt Nam về nội dung phải gò bó trong những tư tưởng Khổng Mạnh, về hình thức phải đem theo những quy luật khắt khe, những lối diễn tả nhất định. Cuối thế kỷ thứ 18, do hoàn cảnh rối ren trong xã hội, tư tưởng Lão-Trang có cơ hội bành trướng và hát nói chính là sáng tạo của các nhà nho phóng khoáng, thích tự do, ở đấy họ có thể gửi gấm những tư tưởng, cảm xúc vượt ra ngoài khuôn phép với cách diễn đạt cởi mở, rộng rãi hơn.
3. Hát nói là biến thể của song thất lục bát. Các nhà viết sách thời xưa cho rằng Hát nói là một hình thức biến đổi của thể ngâm Song thất lục bát: Trong hát nói có Mưỡu là những câu thơ lục bát, nhiều câu 7 chữ có vần bằng, vần trắc, có cước vận, yêu vận. Nhưng khi đã phát triển, Hát nói là một thể tài hỗn hợp gồm: thơ, phú, lục bát, song thất, tứ tự, nói lối,... Trong lối Hát ca trù có nhiều loại như: Dâng hương, Giáo trống, Gủi thư, Thét nhạc thì Hát nói là lối thông dụng và có tính văn chương lý thú nhất; lời hát của thể cách hát nói như nỗi ai oán được thăng hoa thành nguồn cảm hứng bất tận.
4. Thể cách hát nói cũng được đưa vào trong chầu văn và trở thành thể cách hát phú.

Một chầu hát cần có ba thành phần chính:

1. Một nữ ca sĩ (gọi là "đào" hay "ca nương") sử dụng bộ phách gõ lấy nhịp,
2. Một nhạc công nam giới (gọi là "kép") chơi đàn đáy phụ họa theo tiếng hát. Nhạc công đàn đáy có lúc hát thể cách hát sử và hát giai, vừa đàn vừa hát
3. Người thưởng ngoạn (gọi là "quan viên", thường là tác giả bài hát) đánh trống chầu chấm câu và biểu lộ chỗ đắc ý bằng tiếng trống.

Vì là nghệ thuật âm nhạc thính phòng, không gian trình diễn ca trù có phạm vi tương đối nhỏ. Đào hát ngồi trên chiếu ở giữa. Kép và quan viên ngồi chếch sang hai bên. Khi bài hát được sáng tác và trình diễn ngay tại chỗ thì gọi là "tức tịch," nghĩa là "ngay ở chiếu."

Ca trù vừa là loại thanh nhạc, vừa là loại khí nhạc. Có một ngôn ngữ âm nhạc tế nhị, tinh vi.

• Thanh nhạc: Ca nương phải có giọng thanh - cao - vang, khi hát phải biết ém hơi, nhả chữ và hát tròn vành rõ chữ, biết nảy hạt (đổ hột), đổ con kiến. Ca nương vừa hát, vừa gõ phách. Phải biết rành 5 khổ phách cơ bản, đánh lưu không, tiếng phách phải chắc và giòn, lời ca và tiếng phách phải ăn khớp với nhau.
• Khí nhạc: Kép đàn dùng đàn đáy phụ họa. Bản đàn không nhất thiết phải đi theo bài hát, vì phải theo khổ đàn, nhưng khổ đàn – khổ phách – tiếng ca hợp nhau, hài hòa nhuần nhuyễn. Có những cách đàn ca chân phương- theo lề lối hay hàng hoa- sáng tạo và bay bướm.
• Quan viên là người cầm chầu, tiếng trống chầu vừa chấm câu khi tham gia vào cuộc diễn tấu, nhưng có tính chất phê phán, khen chê đúng chỗ, để khích lệ ca nương – kép đàn, giúp cho thính giả biết được đoạn nào hay - thật hay và như thế được giáo dục âm nhạc trong cách nghe.

Bài bản ca trù có nhiều loại. Phổ biến nhất là hát nói, một thể văn vần có tính cách văn học cao. Những bài hát nói nổi tiếng phải kể đến:

• Cao Bá Quát với "Tự tình", "Hơn nhau một chữ thì", "Phận hồng nhan có mong manh", "Nhân sinh thấm thoắt",...
• Nguyễn Công Trứ với "Ngày tháng thanh nhàn", "Kiếp nhân sinh", "Chơi xuân kẻo hết xuân đi", "Trần ai ai dễ biết ai",...
• Dương Khuê với "Hồng Hồng, Tuyết Tuyết" tức "Gặp đào Hồng đào Tuyết".
• Chu Mạnh Trinh với "Hương Sơn phong cảnh ca".
• Tản Đà với "Hỏi gió", "Gặp xuân","Xuân tình", "Chưa say", "Trần ai tri kỷ", "Đời đáng chán",...
• Nguyễn Khuyến với "Hỏi phỗng đá", "Duyên nợ".
• Nguyễn Thượng Hiền với "Chơi chùa Thầy".
• Trần Tế Xương với "Hát cô đầu".

Ngoài ra còn có những làn điệu cổ điển khác như "Tỳ bà hành" (bản diễn Nôm của Phan Huy Vịnh theo cổ bản của Bạch Cư Dị). Những điệu huê tình, gửi thư, bắc phản, hát giai,... cũng thuộc thể ca trù.

Sau Cách mạng Tháng 8, ca trù bị xem là "trò chơi hư hỏng, trụy lạc" và sau 1954 bị cấm đoán không chính thức vì bị xem là liên quan đến tệ nạn xã hội. Chính quyền cũng gán cho bộ môn ca trù là "phong kiến, trưởng giả" do dư luận xã hội nhìn nhận coi là thứ ăn chơi, trác táng trụy lạc của tầng lớp bóc lột.^[9] Tuy nhiên, Hồ Chí Minh đã tham dự một buổi biểu diễn ca trù tại Văn Miếu Quốc Tử Giám trong năm 1962 nhân dịp Tết Nguyên đán. Năm 1976, học giả Trần Văn Khê đã thu âm các buổi biểu diễn của hai ca nương, người đã hát cho Hồ Chí Minh nghe, và xuất bản hai năm sau đó. Quan chức đầu tiên quảng bá ca trù là Nguyễn Xuân Khoát, người đứng đầu hiệp hội Xuân Thu nhã tập năm 1940-1942: ông đã thuyết trình về ca trù tại các hội nghị, trong các cơ sở giáo dục và trên đài phát thanh (tháng Tư năm 1976).

Những năm 1980, môn ca trù mới được cho phép trình diễn cho công chúng nhưng trong khuôn khổ đề tài chính trị chứ không giữ được thể văn truyền thống. Lần ra mắt đó, NSND Quách Thị Hồ hát bài "Những mùa xuân" trên đài phát thanh. Điệu nhạc thì cổ nhưng lời ca mang nội dung ca tụng Đảng Cộng sản Việt Nam. Dù đó là đề tài chỉ đạo, đó là lần đầu sau 30 năm bặt tiếng, khán thính giả miền Bắc Việt Nam mới nghe được làn điệu ca trù.^[9] Năm 2009. Chính phủ đề cử ca trù là bộ môn Di sản thế giới UNESCO.^[10] Ca trù từ đó mới được công nhận để nghiên cứu bảo tồn.

Nghệ thuật ca trù được giới thiệu trong nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật. Năm 1945 nhà văn Nguyễn Tuân đã ca ngợi loại hình nghệ thuật này trong tác phẩm Chùa Đàn.^[11]

Nghệ thuật ca trù sau đó được khai thác trong nhiều bộ phim cũng như trong các chủ đề âm nhạc Việt Nam. Có thể bắt gặp ca trù trong phim Mê Thảo, thời vang bóng, Trăng tỏ thềm lan, Trò đời, Thương nhớ ở ai, Long thành cầm giả ca hay trong bài hát "Một nét ca trù ngày xuân", "Mái đình làng biển" của nhạc sĩ Nguyễn Cường, "Trên đỉnh Phù Vân", "Không thể và có thể", "Chảy đi sông ơi", "Một thoáng Tây Hồ" của Phó Đức Phương, "Chiều phủ Tây Hồ" của Phú Quang,"Chị tôi" của Trọng Đài (thơ Đoàn Thị Tảo), "Hà Nội linh thiêng hào hoa" của Lê Mây, "Đất nước lời ru" của Văn Thành Nho, "Nắng có còn xuân" của Đức Trí, "Giọt sương bay lên" của Nguyễn Vĩnh Tiến, "Chuyện nước non" của NSND Phạm Ngọc Khôi, "Vịnh xuân đất Tổ" của NSƯT Quang Vinh, "Đá trông chồng" của Lê Minh Sơn,...

Liên hoan ca trù toàn quốc lần thứ nhất diễn ra tại Hà Tĩnh (năm 2005).^[12] Liên hoan ca trù toàn quốc là hoạt động định kỳ của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, nhằm thực hiện cam kết của Chính phủ Việt Nam với UNESCO về công tác bảo vệ di sản văn hóa thế giới trong việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa phi vật thể ca trù.

Theo thống kê của các nhà nghiên cứu, năm 2010 có 63 câu lạc bộ ở 15 tỉnh, thành phố trên cả Việt Nam có hoạt động thường xuyên và có kế hoạch luyện tập truyền nghề ca trù.^[13] Một số tỉnh thành phía Bắc, điển hình là các tỉnh có nhiều câu lạc bộ ca trù như:

• Hà Nội: Câu lạc bộ Ca trù Lỗ Khê, CLB Ca trù Thái Hà, CLB Ca trù Thăng Long, CLB Ca trù thôn Chanh (Phú Xuyên), CLB Ca trù Hà Nội, CLB Ca trù Bích Câu Đạo quán.^[14]
• Ninh Bình: Câu lạc bộ Ca trù đền thờ Nguyễn Công Trứ, CLB Ca trù Cố Viên Lầu.
• Hà Tĩnh: Câu lạc bộ Ca trù Nguyễn Công Trứ, CLB Ca trù Cổ Đạm.
• Bắc Ninh^[15]: CLB Ca trù Thanh Khương (Thuận Thành), CLB Ca trù Tiểu Than (Gia Bình) và CLB Ca trù Đông Tiến (Yên Phong).

Hiện tại, nghệ thuật ca trù không chỉ dành riêng cho nữ giới mà nó đã phát triển một cách bình đẳng để mọi người cùng tham gia theo đuổi vì từ xưa nam giới chỉ chơi đàn, gõ trống phụ hoạ cho lời hát là chính. Nam giới (kép đàn) ngày nay cũng có thể vừa diễn tấu đàn vừa hát thay ca nương hoặc thay vào đó là một nữ nhạc công đệm đàn, gọi là "đàn nương".

Ca trù mặc dù đã được khôi phục lại nhưng vẫn gặp nhiều khó khăn trong quảng bá, bảo tồn, do có một sự đứt gãy trong quá khứ, được cho là mang tính bác học khó hát, các nhạc cụ đàn đáy hay trống đế cũng không dễ chơi, khán giả trẻ tuổi thường không hiểu ý nghĩa của ca từ trong các bài hát (mang tính chất của chủ nghĩa yếm thế - khuyển nho, ca ngợi một cuộc sống đức hạnh hòa hợp với thiên nhiên,...)

• NSND, danh ca Quách Thị Hồ
• Nghệ nhân dân gian Nguyễn Thị Khướu (Hà Nội)
• Nghệ sĩ ưu tú, danh ca Lê Thị Bạch Vân
• NS Nguyễn Thị Phúc
• Nghệ nhân Nguyễn Thị Thiệp (Bắc Ninh)
• Nghệ nhân Nguyễn Văn Khôi (Hà Nội)
• Nghệ nhân Phạm Thị Mùi (Lỗ Khê, Đông Anh, Hà Nội)
• NSND, danh ca Phó Thị Kim Đức
• Nghệ sĩ Nguyễn Thị Chúc
• Kép đàn Đinh Khắc Ban
• Kép đàn Nguyễn Phú Đẹ
• Kép đàn Nguyễn Văn Khuê
• Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Thị Sinh
• Đào nương Trần Thị Gia
• Đào nương Nguyễn Phương Trà My

• Hall, Patricia, ed. The Oxford Handbook of Music Censorship. New York: Oxford University Press, 2018.

Wikimedia Commons có thêm hình ảnh và phương tiện truyền tải về Ca trù.

• Ca trù nỗ lực vượt khó^{[liên kết hỏng]}
• Những người giữ lửa Ca trù cổ Đạm^{[liên kết hỏng]}
• Ca trù - một di sản văn hóa cần được bảo tồn^{[liên kết hỏng]}
• Đêm ca trù tưởng nhớ Nghệ sĩ Nhân dân Quách Thị Hồ Lưu trữ 2009-04-18 tại Wayback Machine
• Các câu lạc bộ nghệ thuật ca trù Lưu trữ 2006-09-23 tại Wayback Machine
• Nghe hát ca trù trực tuyến Lưu trữ 2007-01-14 tại Wayback Machine
• Nghệ thuật ca trù^{[liên kết hỏng]}
• Sức sống của nghệ thuật ca trù^{[liên kết hỏng]}
• Sống dậy ca trù Thăng Long Lưu trữ 2009-04-17 tại Wayback Machine
• NGƯỜI CÓ CÔNG DÀN DỰNG ĐIỆU MÚA CỔ CA TRÙ CỔ ĐAM Lưu trữ 2009-04-18 tại Wayback Machine
• Ca trù Thăng Long - 12 tối thứ 7 và 365 ngày^{[liên kết hỏng]}