|
Jan od Krzyża
 Jan od Krzyża, hiszp. San Juan de la Cruz, właśc. Juan de Yepes y Alvarez (ur. w 1542 w Fontiveros, zm. 14 grudnia 1591 w Úbedzie) – hiszpański poeta, ważna postać kontrreformacji, mistyk, karmelita i prezbiter, święty Kościoła katolickiego, anglikańskiego, czczony przez Kościół Ewangelicko-Luterański w Ameryce, odnowiciel i doktor Kościoła. Święty Jan od Krzyża był reformatorem zakonu karmelitów. Jest uważany, wraz z Teresą z Ávili, za założyciela karmelitów bosych. Jest również znany ze swych dzieł literackich. Zarówno jego poezja, jak i rozważania nad wzrostem duszy są uważane za szczyt dzieł mistycznych i zaliczane do najwybitniejszych osiągnięć hiszpańskiej literatury. ŻyciorysMłodość i edukacjaJuan de Yepes y Alvarez urodził się 24 czerwca albo 27 grudnia 1542 roku w Fontiveros[1]. Data dzienna urodzin nie jest dokładnie znana, gdyż metryki parafialne spłonęły w pożarze[2]. Na czerwiec bądź grudzień wskazuje ówczesny zwyczaj nadawania imienia patrona dnia (24 czerwca to wspomnienie Jana Chrzciciela, a 27 grudnia – Jana Ewangelisty)[2]. Rodzicami Juana byli Gonzalo de Yepes i Catalina Alvarez[3]. Jan miał dwóch starszych braci: Franciszka i Ludwika[2]. Jego rodzice zajmowali się tkactwem, przez co byli ubodzy[4]. Gdy Jan miał kilka lat, Gonzalo zmarł z powodu długotrwałej choroby, a Catalina postanowiła zabrać synów do braci zmarłego męża[5]. Ponieważ Gonzalo, poprzez ślub z Cataliną został wydziedziczony, jego krewni nie chcieli kontaktować się z wdową[6]. W Gálvez spotkała jednego z braci Gonzala – Juana, który przysposobił najstarszego z synów, Franciszka[7]. Po krótkim pobycie, okazało się że chłopiec był zmuszany do ciężkiej fizycznej pracy, więc Catalina zabrała go z powrotem do Fontiveros[7]. Wkrótce potem, z powodu niedożywienia, zmarł starszy brat Jana – Ludwik[8]. Następnie rodzina przeniosła się do Arévalo, a około 1550/1551 roku do Medina del Campo[8]. Naukę czytania i pisania rozpoczął w miejscowej szkole Colegio de la Doctrina[9]. Wkrótce potem zaczął pracować jako pielęgniarz w szpitalu Matki Bożej Niepokalanej[9]. W czasie pracy poznał jezuitę, Jana Bonifacego, który zaproponował mu dalszą edukację z zakresu gramatyki, retoryki i metafizyki[10]. W okresie 1559–1563 łączył pracę pielęgniarza i naukę w szkole, zajmował się także żebraniem na targu, w celu zapewnienia funduszy dla szpitala[10]. Następnie otrzymał propozycję zostania kapelanem szpitalnym, jednak po długich namysłach ją odrzucił[11]. Wstąpił do zakonu karmelitów, gdzie natychmiast rozpoczął nowicjat[12]. Po 21 maja 1564 roku złożył śluby zakonne i przyjął imię Jan od św. Macieja[12]. Pod koniec roku wyjechał do Salamanki, gdzie podjął naukę na tamtejszym uniwersytecie[13]. Studiował sztuki wyzwolone i teologię[14], a w 1567 roku przyjął święcenia kapłańskie[15]. Kapłaństwo i współpraca z Teresą z ÁviliAby odprawić mszę prymicyjną udał się do Medina del Campo i podczas podróży rozważał wstąpienie do kartuzów, gdyż reguła karmelitów była dla niego zbyt łagodna[16]. Jesienią 1567 roku spotkał się z karmelitanką Teresą z Ávili[17]. Planowała ona odnowić zakon i powrócić do pierwotnej reguły, która przez lata była łagodzona[18]. Po spotkaniu Jan powrócił do Salamanki by ukończyć studia teologiczne[19]. Po ukończonych studiach udał się wraz z la Madre i kilkoma innymi zakonnicami oraz jednym byłym kapelanem do Valladolid, a następnie do Duruelo, by otworzyć tam nowy klasztor[20]. Po przybyciu na miejsce Jan i drugi brat wzięli się za odbudowę zrujnowanej stodoły, która miała służyć za nową siedzibę[21]. 27 listopada 1568 roku prowincjał karmelitański Antoni Gonzalez poświęcił klasztor i przyjął nowe profesje wieczyste od braci Jana, Antoniego i Józefa[22]. Bracia przyjęli także nowe imiona, na znak przynależności do nowego zakonu karmelitów bosych: Jan od św. Macieja nazwał się Janem od Krzyża, a Antoni Hereida – Antonim od Jezusa[22]. Ten ostatni został przełożonym, a Jan – mistrzem nowicjatu[23]. Praktykowali tam długie posty (od Podwyższenia Krzyża Świętego do Wielkanocy), milczenia i kontemplację[23]. Wkrótce potem w klasztorze zamieszkała także matka, brat i bratowa Jana[24]. Jan głosił również kazania w okolicach, gdzie wędrował ze swym bratem Franciszkiem[25]. W 1559 roku otwarto dwa nowe konwenty: w Mancera de Abajo i w Pastranie[26]. Jan najpierw przeniósł całą wspólnotę z Duruelo do Mancery, a rok później udał się do Pastrany, wraz z bratem Piotrem od Aniołów, by otworzyć tam nowicjat[26]. Po miesiącu pracy, przygotował brata Gabriela od Wniebowzięcia do roli mistrza formacji, a sam wrócił do Mancery[27]. W 1571 roku został wysłany do kolegium św. Cyryla w Alcalá de Henares, gdzie miał zostać rektorem[27]. Rok później był zmuszony do powrotu do Pastrany, gdzie brat Anioł od Świętego Gabriela wprowadził zbyt restrykcyjne metody szkolenia nowicjuszy, czym zraził do wspólnoty kandydatów i miejscową społeczność[27]. W 1572 roku Jan został spowiednikiem sióstr w klasztorze Wcielenia w Ávili, na prośbę Teresy[28]. Dołączył do niego także inny karmelita bosy, brat German od św. Macieja[29]. Nominacje te nie spodobały się karmelitom trzewiczkowym, którzy wcześniej sprawowali duchową opiekę nad siostrami[29]. Wiosną 1574 roku Jan, wraz z Teresą i bratem Julianem z Ávili udali się do Segowii, gdzie mieli zamiar założyć nowy konwent[30]. Rozłam w zakonie i uwięzienieW połowie lat 70. na prośbę króla Filipa II, Stolica Piotrowa delegowała wizytatorów apostolskich Piotra Fernandeza i Franciszka de Vargasa, do zbadania sytuacji karmelitów i przygotowywanej reformy[31]. W 1576 roku odbyła się kapituła generalna karmelitów bosych, gdzie dyskutowano nad relacjami z karmelitami trzewiczkowymi[32]. Sytuacja była tak napięta, że na początku następnego roku przeor z Ávili nakazał aresztować Jana od Krzyża i osadzić go w Medina del Campo[33]. Wywołało to złość okoliczych mieszkańców, którzy odwołali się od tej decyzji do legata papieskiego Nicola Ormanety[33]. Biskup nakazał uwolnić Jana, a także zakazał braciom trzewiczkowym służyć w klasztorze Wcielenia[33]. W czerwcu 1577 roku Ormaneto zmarł, a nowym legatem został Filippo Sega, nieprzychylny reformie[34]. 2 grudnia 1577 roku Jan od Krzyża i German od św. Macieja zostali pojmani przez zakonników trzewiczkowych, na polecenie wikariusza Hieronima Tostady[35]. Następnego dnia Jan uciekł by zniszczyć dokumenty w swojej chacie, lecz został ponownie ujęty i przewieziony do Toledo[36]. Umieszczono go w małej i zimnej celi, bez okien, łóżka i z wiadrem, które miało służyć za toaletę[37]. Racje żywnościowe, które otrzymywał składały się z resztek ze stołu braci trzewiczkowych[37]. Raz w tygodniu, w piątek był oskarżany przez przeora o nieposłuszeństwo i biczowany[38]. Z czasem zachorował na dyzenterię[38]. Wiosną 1578 roku przydzielono mu nowego strażnika – Jana od Najświętszej Maryi Panny, który traktował go znacznie lepiej: przyniósł mu nowe odzienie, pozwalał na krótki spacer poza celą, a także dostarczył mu papier i pióro[39]. Ułożył wtedy jedno ze swoich dzieł: Pieśń duchową[40]. W nocy z 14 na 15 sierpnia 1578 roku postanowił uciec z więzienia[41]. Udało mu się wyłamać obluzowany zamek w drzwiach, udał się na balkon, a następnie opuścił się na mur, dzięki linie zrobionej z koców ze swojej celi[42]. Nad ranem udało mu się dotrzeć do konwentu karmelitanek w Toledo[43]. Tam, przełożona Anna od Aniołów skontaktowała się z zarządcą szpitala Piotrem Gonzalezem de Mendozą, który zabrał Jana do siebie[44]. Karmelici bosi9 października 1578 roku w Almodóvar del Campo odbyła się kapituła karmelitów bosych, na której wybrano prowincjała, a Jana mianowano przełożonym klasztoru w El Calvario w Andaluzji[45]. Po drodze zatrzymał się u sióstr w Beas, gdzie zaprzyjaźnił się z przełożoną Anną od Jezusa[46]. Gdy dotarł do El Calvario zamieszkał z braćmi, gdzie ściśle przestrzegano surowszej reguły[47]. Rok później został wyznaczony by otworzyć kolegium karmelitów bosych w Baezie[48]. Kolegium św. Bazylego otwarto 13 czerwca, a Jan został jego rektorem[48]. 22 czerwca 1580 roku Grzegorz XIII wydał brewe, w którym rozdzielił karmelitów bosych od trzewiczkowych, a wykonawcą tej decyzji miał zostać dominikanin Juan Velázquez de las Cuevas[49]. 3 marca następnego roku odbyła się pierwsza legalna kapituła, na której Jan od Krzyża został wybrany definitorem, a prowincjałem został Hieronim Gracjan[49]. W 1581 roku udał się do Ávili, by przekonać Teresę by założyła nowy konwent w Grenadzie[49]. Jednak la Madre poleciła, by to Jan z kilkoma siostrami i przełożoną Anną od Jezusa podjęli się tej misji[49]. Na przełomie 1581 i 1582 roku wystąpili o pozwolenie i udali się do Grenady[49]. Gdy dotarli na miejsce okazało się, że dom w którym chcieli założyć klasztor nie jest już dostępny, a biskup nadal nie wyraził zgody[50]. Pomoc w organizacji okazała pewna bogata kobieta, a Jan tymczasowo zatrzymał się w klasztorze Los Martines[50]. Bracia wybrali Jana nowym przeorem klasztoru, gdzie pozostał na kolejne sześć lat[51]. W 1583 roku wziął udział w drugiej kapitule w Almodóvar del Campo, a rok później spisał ułożoną przed laty Pieśń duchową i Żywy płomień miłości[52]. W kolejnym roku w Lizbonie odbyła się kapituła generalna, gdzie Jan został drugim definitorem zakonu oraz wikariuszem prowincjalnym[53]. W latach 1585–1588 dużo podróżował i zakładał nowe konwenty, między innymi w Kordobie, Sewilli, Éciji, Guadalcázar, Madrycie, Manchueli, Grenadzie, Caravace, Beas czy Bujalance[54]. Ostatnie lata19 czerwca 1588 roku w Madrycie odbyła się kolejna kapituła generalna, gdzie Jan został wybrany pierwszym definitorem i przeorem w Segowii[55]. W sierpniu przybył do miasta i wraz z robotnikami rozpoczął budowę klasztoru[56]. Często zapraszał swojego brata Franciszka do siebie w odwiedziny[57]. W 1590 roku popadł w konflikt z prowincjałem Dorią, który uważał że karmelitanki bose powinny być zarządzane przez konsultę, a nie przez jedną osobę[58]. Na kapitule generalnej 1 czerwca 1591 roku Jan został pozbawiony stanowiska przeora i nie został wybrany do konsulty[58]. Wkrótce potem wysłano go do La Peñueli, gdzie wkrótce potem przybył wizytator generalny Diego Ewangelista, który chciał zdyskredytować Jana i wcześniejszego prowincjała Hieronima Gracjana[58]. We wrześniu 1591 roku Jan poważnie zachorował i udał się do Úbedy na leczenie[59]. Niedługo potem jego stan znacznie się pogorszył i okazało się że choruje na różę[60]. Wezwany lekarz, Ambrosia de Villareal chirurgicznie usunął zainfekowane tkanki i wrzody[60]. Przeor klasztoru, Franciszek Chryzostom nie lubił Jana, więc uprzykrzał mu okres leczenia, z czasem odmawiając mu dostarczania leków i zmniejszając racje żywnościowe[60]. Gdy wieść ta dotarła do prowincjała Antoniego od Jezusa, ten natychmiast przybył do Ubedy, surowo upomniał przeora i cofnął jego zakazy[61]. W piątek 13 grudnia 1591 roku przyjął sakrament namaszczenia chorych, a następnego dnia zmarł[62]. TwórczośćJest uważany za jednego z najwybitniejszych hiszpańskich poetów. Choć cały jego dorobek literacki to nie więcej jak 2500 wersów, dwa z jego dzieł „Pieśń duchowa” i „Noc ciemna” są uważane powszechnie za arcydzieła poezji hiszpańskiej, zarówno ze względów formalnych, jak i bogatej symboliki i treści. Jego prace teologiczne zawierają komentarze do tych poematów. Wszystkie były napisane pomiędzy 1578 a 1591, z czego wynika ich spójność. Na twórczość literacką Jana od Krzyża mieli wpływ Luis de León i Garcilaso de la Vega[63]. Współcześnie jest ona uważana za najwybitniejszy przejaw poezji mistycznej tamtego okresu, mając znaczący wpływ na kształt literatury hiszpańskiej, a także − przenikając do poezji światowego baroku[64]. Pełna egzaltacji poetycka metafora powrotu duszy do Boga zyskała u Jana od Krzyża formę liryki miłosnej. Autor często używa frazy niespokojnej, przepojonej zmysłowością, cechującej większość literackich dokonań rodzącej się dopiero epoki. Niektóre wiersze zaskakują śmiałym połączeniem sielankowego tła i „dworskiej” formy z ascetyczną treścią, jak na przykład w przypadku utworu przedstawiającego nieszczęśliwie zakochanego pasterza jako artystyczny obraz zdradzonego i ukrzyżowanego Chrystusa. Biblia jest głównym punktem odniesienia w tekstach Jana od Krzyża. Ogółem jego teksty zawierają 1583 bezpośrednich i 115 pośrednich cytatów biblijnych. Niezależnie od podejmowanych wątków, najczęstszym źródłem odniesień hiszpańskiego duchownego jest Pieśń nad pieśniami zarówno w strukturze poematu, w dialogu pomiędzy kochankami, przeszkodach we wzajemnym odnalezieniu się i komentującym chórze, jak również w użyciu podobnej symboliki, np. granatów, piwnic winnych, turkawki i lilii. Dialog Oblubienicy z Oblubieńcem jednoznacznie tłumaczony jest tu jako symbol mistycznego zjednoczenia człowieka z Bogiem oraz Jego miłosnej mowy do udręczonej duszy. Inną ważną inspirację stanowi Księga Izajasza, w której ogień i rozżarzony węgiel oczyszcza usta proroka. W poezji Jana od Krzyża ogień rozumiany jest właśnie jako siła oczyszczająca, męka niezmiennie cechująca Boską miłość. Nawiązania do liturgii godzin pokazują, jak głęboko Jan żył językiem i rytuałem Kościoła. Żeby określić co ukształtowało jego wyjątkową w swoim rodzaju teologię, wielu badaczy analizowało przebieg edukacji Jana od pobytu w Salamance, pomiędzy 1563 a 1567, kiedy to mieszkał w seminarium San Andrés i studiował na Uniwersytecie w Salamance. Były to dwa miejsca, w których się uczył. W seminarium mógł poznać prace Michała z Bolonii i Johna Baconthorpe’a, na którym koncentrowali się hiszpańscy karmelici (chociaż to czy miał czas uczęszczać do seminarium jest dyskutowane). Natomiast na uniwersytecie wykładano filozofię Wilhelma Duranda, Dunsa Szkota i Tomasza z Akwinu, który wywarł decydujący wpływ na jego sposób myślenia. Choć w 1568 przerwał studia, by dołączyć do Teresy, więc nie jest pewne, w jakim stopniu przeszedł tok edukacji. W pierwszej biografii napisanej w 1628 zawarta jest informacja pochodząca od jego kolegów, iż w 1567 zajmował się autorami mistycznymi takimi jak Grzegorz I i Pseudo-Dionizy Areopagita, ale też nie jest to pewna informacja. Podsumowując – na temat jego edukacji wiemy niewiele pewnego, są to raczej przypuszczenie. Bezsporny jest wpływ pseudo-Dionizego, ale nie wiadomo czy jest bezpośredni, bo jak się wydaje szesnastowieczna tradycja mistyczna (do której zalicza się zarówno Jan od Krzyża, jak i Teresa z Ávili) korzysta z tego nurtu za pośrednictwem Francisco de Osuna i Bernardino de Laredo. Przed szesnastym wiekiem mistycyzm w Hiszpanii należy do rzadkości. Na twórczość Jana wpłynęła również ówczesna literatura świecka. Przekształcał niereligijne, świeckie wątki zaczerpnięte z popularnych pieśni (romanceros) w poezję religijną. Wskazuje się na wpływ renesansowych poetów hiszpańskich takich jak Garcilaso de la Vega i Juan Boscán Almogaver. Jan korzysta z ich techniki poetyckiej i obok rozmaitych obrazów biblijnych używa wielu elementów renesansowej literatury pastoralnej takich jak syreny, słowiki, nimfy, gołębie i pasterze. Ponadto w Prologu do „Żywego płomienia” pisze wprost, że „kompozycja tego wiersza jest jak u Boscána, tylko że dodaniem religijnego znaczenia”. Jego poematy razem z Dichos de Luz y Amor i pismami św. Teresy to najważniejsze dzieła hiszpańskiej poezji mistycznej. Miały wielki wpływ na literaturę światową. Wśród tych, którzy zostali przez dzieła Jana od Krzyża zainspirowani, należą Thomas Stearns Eliot, Teresa z Lisieux, Edyta Stein, Thomas Merton. Jan także inspirował filozofów (Jacques Maritain), teologów (Hans Urs von Balthasar), pacyfistów (Dorothy Day, Daniel Berrigan, Philip Berrigan) i malarzy (Salvador Dalí). Przedmiotem rozprawy doktorskiej późniejszego papieża Jana Pawła II była doktryna wiary św. Jana. Najważniejsze przesłanie nauki św. Jana od Krzyża mówi, że jak najściślejsze zjednoczenie duszy z Bogiem dokonuje się przez wiarę, nadzieję i miłość. Karmelitanka Edyta Stein napisała o książkach Jana od Krzyża, że „nie jest to teoria, spekulacja ani żadna konstrukcja ideologiczna. Jest to wiedza, tylko innego rodzaju, wiedza duchowa, oświetlająca człowieka niezależnie od poznania umysłowego”[65]. Dzieła
Jego dzieła zostały po raz pierwszy opublikowane w roku 1618. KultRano, kiedy wiadomość o śmierci Jana dotarła do miasta i ludzie zaczęli się gromadzić w klasztorze, żeby zobaczyć jego ciało. W powstałym zamieszaniu żądny relikwii tłum podarł jego habit. Pierwotnie został pochowany w Úbedzie, ale na polecenie z klasztoru w Segowii jego ciało potajemnie zostało tam przeniesione w 1593. Ale niezadowoleni z tego mieszkańcy Úbedy wystosowali petycję do papieża, domagając się powrotu ciała na pierwotne miejsce pochówku. Pod wrażeniem tej petycji papież Klemens VIII 15 października 1596 nakazał zwrot ciała. Ostatecznie w wyniku kompromisu władze zakonu zadecydowały, że klasztor w Úbedzie otrzyma nogę i rękę (jedną nogę już mieli, a druga ręka została już wcześniej w 1593 oddzielona od ciała i jako relikwia wywieziona do Madrytu). Ręka i noga Jana pozostają widoczne w relikwiarzu w Oratorium Św. Jana w Úbedzie, klasztorze, który wprawdzie został zbudowany dopiero w 1627, ale przylegał do oryginalnego klasztoru karmelitów bosych założonego w 1587. Głowa i korpus pozostały w klasztorze w Segowii i były tam przedmiotem kultu aż do 1647, kiedy to zostały pogrzebane na polecenie z Rzymu, żeby uniknąć kultu niemającego oficjalnej aprobaty. W latach 30. XX w. zostały wydobyte i obecnie znajdują się w kaplicy bocznej w marmurowym sarkofagu w specjalnie w tym celu zbudowanym ołtarzu. Proces beatyfikacji zaczął się w latach 1614-16 od zbierania informacji o jego życiu. W 1675 został beatyfikowany przez papieża Klemensa X, a kanonizowany przez Benedykta XIII w 1726[66]. Jego święto zostało dodane do Kalendarza Rzymskiego w 1738 i wyznaczone na 24 listopada, ponieważ data jego śmierci wypadała na wówczas obchodzoną oktawę święta Niepokalanego Poczęcia. W 1955 ta przeszkoda została usunięta i 1 1969 papież Paweł VI przeniósł je na dies natalis świętego – 14 grudnia. Kościół Anglii upamiętnia go jako Nauczyciela Wiary w tym samym dniu. W 1926 został uznany za Doktora Kościoła przez papieża Piusa XI[66]. Wspomnienie liturgiczne w Kościołach: anglikańskim, ewangelickim i katolickim obchodzone jest w dzienną rocznicę śmierci (14 grudnia). Uroczystości u karmelitów odbywają się 15 grudnia[67]. W ikonografii przedstawiany jest w habicie karmelitańskim[66]. Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Linki zewnętrzne
Kontrola autorytatywna (osoba):
|
||||||||||||||||||||||
-John_of_the_Cross-1656.jpg)
