Położenie gminy, w pobliżu aglomeracji miasta Bydgoszczy sprzyja rozwojowi budownictwa mieszkaniowego, rzemiosła, usług, handlu.
Warunki naturalne
Gmina Nowa Wieś Wielka położona jest w całości w mezoregionie Kotlina Toruńska[4]. Występują w niej dwie strefy fizjograficzne. Część północna i wschodnia położona jest na wysokim tarasie pradolinnym o wysokości bezwzględnej 70–75 m n.p.m., silnie zwydmionym, a na południu opartym o krawędź kujawskiej wysoczyzny morenowej[5]. Ta część gminy porośnięta jest zwarcie Puszczą Bydgoską i zajmuje pole wydm śródlądowych (mikroregionWydmy Puszczy Bydgoskiej) o wysokościach względnych dochodzących do 30 m, a bezwzględnych – ponad 100 m n.p.m. Drugi kompleks wydm występuje w zachodniej części gminy, w okolicy Nowego Smolna i Kobylarni oraz Jakubowa, gdzie maksymalne wysokości dochodzą do 89 m n.p.m.[5]
Część południowo-zachodnia gminy leży w obrębie obniżenia, który 12 tys. lat temu stanowił południowy szlak odpływu wód w Kotlinie Toruńskiej. Po przełomie Wisły pod Fordonem odpływ wód uległ zahamowaniu, teren uległ zabagnieniu, a miejscami pokrył się kilkumetrową warstwą torfów. Szlak odpływu został wykorzystany przez Zieloną Strugę kierującą się do Wisły oraz silnie meandrującą Noteć, którą w XIX wieku „wyprostowano” przez budowę Kanału Górnonoteckiego i Nowego Kanału Noteckiego. Obszary podmokłych łąk i torfowisk w okolicach wsi Dąbrowa Wielka, Dziemionna, Kolankowo, Kobylarnia i Brzoza poprzecinano siecią rowów melioracyjnych, służących odwadnianiu gleb w czasie roztopów i nawadnianiu w okresach bezopadowych. Na skraju Puszczy Bydgoskiej i doliny Noteci położone są szlaki komunikacyjne (droga, kolej) oraz większość jednostek osadniczych gminy. Największe z nich to Brzoza i Nowa Wieś Wielka, pełniące funkcję lokalnych centrów ze względu na lokalizacje instytucji publicznych, usług oraz największą liczbę mieszkańców[2].
Na terenach leśnych w gminie występują obniżenia wytopiskowe z glebami organogenicznymi, użytkowane jako łąki, oraz wypełnione wodą np. jezioro Jezuickie. We wschodniej części gminy w pasie Chrośna – Leszyce – Dobromierz zlokalizowany jest ostaniec erozyjny w Kotlinie Toruńskiej, zbudowany z glin piaszczystych i wyniesiony około 8–10 m wyżej niż poziom terasy pradolinnej.
Najwyższy punkt gminy 109 m n.p.m. znajduje się na szczycie wydmy śródlądowej w Puszczy Bydgoskiej na wschodniej granicy gminy (nad Łąkami Studzienieckimi), a najniższy na zachodzie w rejonie Kobylarni (68,4 m n.p.m.) w dolinie Noteci[5].
Gmina charakteryzuje się mało urodzajnymi glebami. Około 70% obszaru zajmują piaski eoliczne, nadające się jedynie do upraw leśnych. Fragmenty lepszych gleb znajdują się w rejonie występowania glin zwałowych koło Leszyc i Dobromierza, natomiast w obniżeniu Noteci i Zielonej Strugi wykształciły się torfy niskie oraz namuły organiczno-mineralne[5].
Przez gminę przebiega wododział rozdzielający dorzecza Odry i Wisły. Okolice wsi Dąbrowa Wielka i Leszyce należą do zlewni Wisły, zaś Nowa Wieś Wielka, Brzoza, Prądocin i tereny położone dalej na zachód w zlewni Odry. Wody powierzchniowe spływają do Wisły ciekiem Zielona Struga, zaś do Odry wody odpływają za pośrednictwem Nowego Kanału Noteckiego, który uchodzi do Noteci i dalej do Warty[5]. Wydmy Puszczy Bydgoskiej stanowią w większości teren bezodpływowy, a opady atmosferyczne zasilają wody podziemne[5].
Największym zbiornikiem wodnym w gminie jest jezioro Jezuickie (146 ha, 10 m głębokości). Z uwagi na otoczenie lasem oraz bliskość Bydgoszczy, stanowi centrum rekreacyjne, wykraczające zasięgiem oddziaływania poza granice gminy. Dopływem jeziora jest Kanał Złotnicki, który bierze początek na Równinie Inowrocławskiej i przepływa w pobliżu Nowej Wsi Wielkiej, zaś odpływem – Jezuicka Struga, kierująca się do Nowego Kanału Noteckiego[5].
Gminę Nowa Wieś Wielka zamieszkuje blisko 9 tys. mieszkańców, w większości osiedlonych w dwóch miejscowościach: w Brzozie – 3,1 tys. i w Nowej Wsi Wielkiej – 2,4 tys. oraz w przylegających do nich Olimpinie – osiedlu oraz Dziemionnie. W pozostałych miejscowościach mieszka jedynie 25% ludności gminy. Do większych z nich zaliczają się: Prądocin (461 osób), Tarkowo Dolne (368), Kobylarnia – (313). Największą dynamikę wzrostu ludności notuje położona stosunkowo blisko Bydgoszczy wieś Brzoza[2].
W strefie oddziaływania Brzozy zamieszkuje około 53% mieszkańców gminy, a w strefie Nowej Wsi Wielkiej około 47%[2]. Chmielniki i Prądocin w pobliżu jeziora Jezuickiego pełnią wyspecjalizowane funkcje obsługi rekreacji i wypoczynku mieszkańców Bydgoszczy[2].
Gęstość zaludnienia odniesiona do powierzchni obszaru gminy pomniejszonej o powierzchnię lasów, łąk i pastwisk wynosi 160 osób/km² i jest prawie 2-krotnie wyższa od średniej dla obszarów wiejskich województwa
Gmina Nowa Wieś Wielka posiada mało korzystne uwarunkowania przyrodnicze do rozwoju rolnictwa. Użytki rolne w gminie charakteryzują się niskim udziałem gruntów ornych (48%) i odznaczają się słabą jakością. Łącznie w gminie Nowa Wieś Wielka jest 1932 ha gruntów ornych, 1726 ha łąk, 327 ha pastwisk oraz 9177 ha lasów[5]. Wśród gruntów przeważają gleby V klasy bonitacyjnej – 56% oraz klasy VI – 36%. Tylko 7% jest gleb klasy IV oraz zaledwie 26 ha gleb klasy III – w sołectwie Leszyce[5]. Sporą powierzchnię zajmują łąki i pastwiska (52% użytków rolnych, 14% powierzchni gminy). Najwięcej gruntów rolnych znajduje się na terenie wsi: Dąbrowa Wielka, Leszyce, Tarkowo Dolne i Prądocin[2].
Leśnictwo
Niemal dwie trzecie powierzchni gminy zajmują lasy, należące do Puszczy Bydgoskiej. Są one miejscem masowego wypoczynku bydgoszczan. Zarząd nad lasami w północno-zachodniej części gminy pełni Nadleśnictwo Bydgoszcz, a w części centralnej i wschodniej – Nadleśnictwo Solec Kujawski. Łącznie lasy w gminie obejmują 93,2 km², w tym lasy prywatne – 116 ha[5].
Są one przyporządkowane administracyjnie do leśnictw: Dębinka, Dobromierz, Leszyce, Nowa Wieś, Brzoza, Emilianowo, Smolno, Bielice i Zielonka. W miejscowych lasach występuje 11 typów siedliskowych, z czego typem dominującym jest bór świeży. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zajmująca 95% powierzchni leśnej. Zbiorowiska boru mieszanego, a lokalnie także ubogich grądów i łęgów występują w rejonie Dębinki, Leszyc i Dąbrowy Wielkiej oraz w zachodniej części gminy. Na wschód od zanikłej wsi Łażyn znajduje się leśny rezerwat przyrody, chroniący 150-letni bór sosnowy, a koło Brzozy – rezerwat Dziki Ostrów chroniący dąbrowę świetlistą.
Transport
Linia międzygminna
Linia 99 Plac Kościeleckich – Rondo Kujawskie – Rondo Inowrocławskie – Jana Pawła II/Ziemska – Jana Pawła II/Wąbrzeska – Stryszek (NŻ) – Brzoza – Chmielniki I (NŻ) – Chmielniki / Plaża – Prądocin – Januszkowo – Nowa Wieś Wielka
Transport drogowy
Podstawowy układ drogowy w gminie tworzą: 2 drogi krajowe, 3 drogi wojewódzkie i 7 dróg powiatowych. Układ ten uzupełniony jest siecią dróg gminnych[2].
Piramida wieku mieszkańców gminy Nowa Wieś Wielka w 2014 roku[8].
Gospodarka
W 2010 r. w gminie zarejestrowanych było prawie 1 tys. podmiotów gospodarczych, a bezrobocie było niższe niż w regionie i kraju[7]. Około 85% podmiotów gospodarczych stanowią firmy osób fizycznych, wśród których przeważają działające w sferze handlu, budownictwa i transportu. W gminie prowadzi działalność ok. 60 spółek handlowych, w tym kilkanaście z udziałem kapitału zagranicznego[2].
Do większych przedsiębiorstw na terenie gminy należą m.in. Zakład Magazynowania Paliw „PERN” w Nowej Wsi Wielkiej, Przedsiębiorstwo Budowy Dróg i Mostów Sp. z o.o. w Kobylarni, NIJWA Sp. o.o. Volvo Trucks, Renault Trucks, Volvo Bus w Nowej Wsi Wielkiej, Zakład Produkcyjno-Usługowy „Wijmar” w Nowej Wsi Wielkiej, PPU Metalbark w Nowej Wsi Wielkiej, Tribo Sp. z o.o. w Nowej Wsi Wielkiej.
Na uwagę zasługuje także budownictwo mieszkaniowe, które ożywiło się po 2000 r. z uwagi na proces suburbanizacji okolic Bydgoszczy. .
Infrastruktura społeczna
Edukacja
W XIX wieku w wielu miejscowościach w gminie powstały szkoły ludowe, które kontynuowały działalność w okresie międzywojennym, niektóre z niemieckim językiem nauczania[3]. W 1952 r. zbudowano nowy budynek szkolny w Nowej Wsi Wielkiej, a w 1975 r. w Brzozie. W latach 60. XX w. rozpoczęto proces wygaszania mniejszych szkół, które zamykano, bądź przekształcano w filie szkół zbiorczych. Od 1975 r. w gminie istniały już tylko dwie szkoły podstawowe: w Nowej Wsi Wielkiej i Brzozie, które sukcesywnie rozbudowywano. Od 1999 r. w obu miejscowościach funkcjonują gimnazja[3].
W 1958 r. w Nowej Wsi Wielkiej otwarto przedszkole, dla którego w 1990 roku oddano do użytku nową siedzibę[3]. Podobna placówka powstała w 1978 r. w Brzozie[3].
W 2010 roku w gminie Nowa Wieś Wielka działało 6 placówek oświatowych rozdzielonych po połowie między Nową Wieś Wielką oraz Brzozę. Są to 2 przedszkola, 2 szkoły podstawowe i 2 gimnazja. Liczba uczniów jest nieco większa w Brzozie. Szkolnictwo na poziomie średnim i wyższym zapewniają ośrodki edukacyjne w Bydgoszczy[7].
Kultura
Życie kulturalne gminy skupia się wokół GOK w Nowej Wsi Wielkiej oraz filii w Brzozie. W obu miejscowościach znajdują się placówki biblioteczne, przy czym większy księgozbiór dostępny jest w Nowej Wsi Wielkiej[7].
Sport
Na terenie gminy zarejestrowanych jest 5 klubów sportowych[7], z czego 4 w Brzozie i 1 w Nowej Wsi Wielkiej.
Ochrona zdrowia
Początki kształtowania się zorganizowanej opieki zdrowotnej w Nowej Wsi Wielkiej sięgają 1951 roku. W latach 1960–1963 wybudowano z funduszy centralnych nowy ośrodek zdrowia, który służył okolicznym miejscowościom należącym do gromady, a później gminy Nowa Wieś Wielka. Od 1999 r. prowadzi działalność jako Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (SP ZOZ)[3].
W 1988 r. w Brzozie otwarto nowy, wielofunkcyjny budynek, w którym część pomieszczeń adaptowano na przychodnię[3]. Wysokospecjalistyczne usługi
medyczne realizowane są w Bydgoszczy.
Inne placówki
W gminie Nowa Wieś Wielka istnieje szereg placówek komunalnych, prowadzonych przez lokalny samorząd. Należą do nich m.in. Zakład Gospodarki Komunalnej otwarty w 1973 roku oraz Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej założony w 1990 roku, oba zlokalizowane w Nowej Wsi Wielkiej[3]. Od 1945 r. w Nowej Wsi Wielkiej, a od 1965 r. także w Brzozie istnieją placówki Ochotniczej Straży Pożarnej. W obu miejscowościach mieszczą się również placówki pocztowe, a w Nowej Wsi Wielkiej – posterunek policji[3]. W Dziemionnie i koło Prądocina zlokalizowane są 2 gminne oczyszczalnie ścieków, które odprowadzają ścieki do Nowego Kanału Noteckiego[2].
Stosunki wyznaniowe
W latach 60. XIX w. w Nowej Wsi Wielkiej, a nieco później w Dąbrowie Wielkiej wzniesiono świątynie, służące miejscowym gminom ewangelickim. W latach 30. XX w. w Brzozie zbudowano kościół rzymskokatolicki, a po 1945 r. zbory ewangelickie przekazano katolikom. Na terenie gminy czynne są trzy kościoły parafialne: w Nowej Wsi Wielkiej, Brzozie i w Dąbrowie Wielkiej[2]. W Chmielnikach funkcjonuje Sala Królestwa zboru Świadków Jehowy Brzoza[9].
Turystyka
Centrum turystyczno-rekreacyjne w gminie stanowi jezioro Jezuickie. Zlokalizowano tam dwa ośrodki wypoczynkowe, liczne ogrody działkowe, domki letniskowe oraz pole biwakowe. W Chmielnikach, Prądocinie i Pieckach brzeg jeziora jest częściowo zagospodarowany przez budowę kąpielisk, wypożyczalni sprzętu wodnego oraz pomostów dla wędkarzy. Do jeziora dochodzą także znakowane szlaki turystyczne PTTK, prowadzące z Bydgoszczy i Solca Kujawskiego. Są to[10]:
szlak (26,8 km) „Wolnościowy” z Bydgoszczy do Nowej Wsi Wielkiej przez Puszczę Bydgoską
szlak (30 km) „Komputerków” z Bydgoszczy przez Dobromierz do Solca Kujawskiego,
szlak (17,9 km) „Relaks” z Bydgoszczy do Chmielnik nad jeziorem Jezuickim.
Ponadto w Brzozie rozpoczyna się szlak Pałucki wiodący do Łabiszyna przez rezerwat „Dziki Ostrów” oraz szlak łącznikowy (1,4 km), łączący Brzozę ze szlakiem Pałuckim[10].
Przez Gminę przebiega szlak rowerowy „Świadkowie Historii” (40 km, w tym na terenie gminy 14,7 km), upamiętniający miejsca pamięci narodowej na terenie Puszczy Bydgoskiej. Na wschodnim obrzeżu Nowej Wsi Wielkiej funkcjonuje też ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza „Buczyna”[11].
W lesie na północno-wschodnich rubieżach gminy znajduje się zanikła wieś Łażyn, która jeszcze w latach 50. liczyła kilkaset mieszkańców. Wśród lasu znajdują się relikty posesji oraz cmentarz.
W sołectwie Brzoza znajdują się 2 turystyczne obiekty zbiorowego zakwaterowania, w których w 2010 r. udzielono łącznie 7,5 tys. noclegów[7]. Jednym z obiektów jest czterogwiazdkowy hotel „Brzoza”.
Zabytki
Wykaz zarejestrowanych zabytków nieruchomych na terenie gminy[12]:
drewniany dom podcieniowy w Prądocinie, nr A-243 z 21.09.1937 roku[13].
Na uwagę zasługuje także zabudowa osadnictwa pruskiego II połowy XIX i I połowy XX wieku. Do ciekawszych obiektów należy ciąg gospodarstw osadników niemieckich, szkoła kościół (1876) i plebania we wsi Dąbrowa Wielka[11]. Ciekawymi obiektami na terenie gminy Nowa Wieś Wielka są również relikty polskich i niemieckich fortyfikacji obronnych. W rejonie Piecek, Smolna, Kobylarni i Olimpina znajdują się polskie okopy z 1939 roku. Kolejna linia zabytkowych fortyfikacji polowych to niemiecka pozycja obronna z 1945 roku budowana od wiosny 1944 roku przez oddziały Hitlerjugend, pracowników przymusowych oraz jeńców wojennych. Węzeł obronny zlokalizowano m.in. w lesie na południe od Nowej Wsi Wielkiej[11].
Na terenie gminy znajdują się nieczynne cmentarze ewangelickie m.in. w Brzozie, Prądocinie, Dobromierzu, Dąbrowie Wielkiej, Kolankowie, Leszycach, Olimpinie, Tarkowie Dolnym[11].
Ochrona przyrody
Na terenie gminy stwierdzono występowanie ponad 60 chronionych lub rzadkich albo zagrożonych gatunków roślin naczyniowych. Do obszarów o najwyższych walorach przyrodniczych należą: okolice Nowego Kanału Noteckiego, uroczysko Kobylarnia, rezerwat przyrody Dziki Ostrów oraz torfowisko Piecki Jezuickie[5].
Na tle europejskiej sieci ekologicznej ECONET cały teren gminy Nowa Wieś Wielka stanowi fragment korytarza ekologicznego o randze międzynarodowej, z uwagi na umiejscowione tutaj szlaki wędrówek ptaków, liczne obszary silnie uwilgotnionych gleb organicznych oraz związanych z nimi zbiorowisk roślinności higrofilnej[15].
Historia
I Rzeczpospolita
Rejestr poradlnego z Kujaw w 1489 r. wymienia trzy miejscowości znajdujące się obecnie w gminie Nowa Wieś Wielka: Tarkowo (będące własnością szlachecką), Brzozę i Nową Wieś Wielką[3]. Z początku XVI wieku pochodzą pierwsze informacje o wsi zwanej Ryczywieś (późniejszy Prądocin i Dobromierz). W 1520 r. wzmiankowano Kolankowo, które należało do dóbr biskupstwa włocławskiego. Niemal cały teren gminy wraz z kompleksem Puszczy Bydgoskiej wchodził w skład domeny monarszej (początkowo książąt kujawskich, następnie królów polskich), będącej od 2. połowy XIV w. aż do rozbiorów uposażeniem starostwa bydgoskiego[16]. Północna część gminy (do jez. Jezuickiego) od 1346 r. należała do patrymonium miejskiego Bydgoszczy. Teren ten został jednak w gestii wójtostwa, wcielonego na początku XV wieku do starostwa bydgoskiego. Nasilenie osadnictwa na tym terenie przypadło na XVII i XVIII wiek i związane było z nadawaniem kontraktów olęderskich przez wójtów i starostów bydgoskich. Sieć osadnicza ukształtowała się ostatecznie w XIX wieku. W tym czasie miała na nią wpływ planowa kolonizacja niemiecka, a na lewym brzegu Noteci także parcelacja majątku Skórzewskich z Lubostronia. Wiele tamtejszych wsi otrzymało nazwy nawiązujące do imion przedstawicieli rodu jak np. Olimpin, Antoniewo, Klotyldowo itp.
Miejscowości które założyli, bądź odnowili starostowie i wójtowie bydgoscy zlokalizowane były w Puszczy Bydgoskiej lub na jej obrzeżach. Mieszkali tam rolnicy, owczarze, ale również bartnicy i smolarze, zajmujący się wyrobem smoły drzewnej. Większość wsi starościńskich posiadała kontrakty olęderskie, a niektóre z nich (np. Dąbrowę Wielką) zasiedlali od początku Holendrzy, bądź Niemcy. W II połowie XVII wieku powstały m.in. Leszyce, Łażyn, Dąbrowa Wielka i Stryszek, a w Nowej Wsi Wielkiej założono folwark. W czasie potopu szwedzkiego (1655-1660) i III wojny północnej (1700-1721) dobra starostwa bydgoskiego zostały zniszczone niemal w 100%. Odbudowa opuszczonych osad i zakładanie nowych ruszyło na nowo po 1720 roku. Powstały m.in.: Dębinka (1745) i Dąbrowa Mała (1752)[16]. Hrabia Henryk Brühl (od 1750 r. wójt bydgoski) we wsi Ryczywieś nad jeziorem Jezuickim osadził czynszowników, a miejscowość do 1920 roku od jego nazwiska nazywano Brühlsdorfem[16]. Tuż przed 1765 r. powstały także osady: Nowa Wieś Mała i Pieczyska[a]. Przed 1772 r. w większych wsiach i przy gościńcu wiodącym z Bydgoszczy do Inowrocławia zbudowano karczmy: w Stryszku, Nowej Wsi Wielkiej i Dąbrowie Wielkiej[17]. Wsie będące w gestii Bydgoszczy (starostwa, wójtostwa) zwano olęderskimi, gdyż opierały się na tych samych zasadach ustrojowych, co osady zakładane przez autentycznych Holendrów. Sprawy wsi załatwiało samorządowe ciało kolegialne, wybierane przez ogół mieszkańców, a gospodarze posiadali wolność osobistą, będąc zobowiązanym jedynie do uiszczania podatków (czynsz, pogłówne, hiberna, gajowe). Pozostałe wsie, m.in. Ryczywieś Szlachecka, Tarkowo i miejscowości na lewobrzeżu Noteci należały do szlachty, mając indywidualnych posesorów.
W okresie staropolskim teren gminy należał do powiatu bydgoskiego[b], z wyjątkiem obszaru położonego na lewobrzeżu Noteci. Brzoza i okolice należały do parafii bydgoskiej, a Nowa Wieś Wielka, Kolankowo i okoliczne wsie do parafii w Pęchowie[18].
W XIX wieku nastąpił rozwój osadnictwa niemieckiego na terenie gminy. Wiązało się to z celową germanizacją tych ziem. Do wsi napływali koloniści, korzystając z pomocy finansowej państwa pruskiego[3].
W 1833 roku wsie obecnej gminy Nowa Wieś Wielka należały do powiatu bydgoskiego, inowrocławskiego (Prądocin, Tarkowo, Dziemionna, Januszkowo) i szubińskiego (Wałownica, Kobylarnia, Olimpin, Nowe Smolno). Liczba mieszkańców w poszczególnych wsiach obecnej wyglądała następująco[19]
We wszystkich miejscowościach z wyjątkiem Brzozy i Wałownicy ewangelicy stanowili co najmniej 70% ludności, a w Dąbrowie Małej, Łażynie, Pieckach, Nowej Wiosce, Dobromierzu, Januszkowie, Olimpinie, Prądocinie, Tarkowie Dolnym – powyżej 95%. Według opisu Jana Nepomucena Bobrowicza z 1846 r. wsie: Jakubowo, Januszkowo, Kolankowo i Ryczywieś Szlachecka (Prądocin) należały do prywatnego majątku Dąbrówka Kujawska, Tarkowo Dolne do majątku Tarkowo, a wsie: Kobylarnia, Nowe Smolno, Olimpin i Wałownica – do prywatnego majątku Skórzewskich z Lubostronia. Pozostałe wsie, kolonie i folwarki były własnością rządową, w domenie bydgoskiej[20].
Według spisu miejscowości rejencji bydgoskiej z 1860 r. liczba mieszkańców we wsiach wzrosła średnio o 58%. Kilkukrotny wzrost, świadczący o planowej kolonizacji wsi nastąpił w Dąbrowie Wielkiej, Nowej Wsi Wielkiej, Nowej Wiosce, Dobromierzu i Prądocinie. Niemal we wszystkich miejscowościach ewangelicy stanowili ponad 90% liczby ludności. Wyjątkiem była Brzoza i Wałownica, gdzie katolicy stanowili większość, zaś w Nowej Wsi wielkiej stanowili ok. 20% ludności[21]. Wskutek rozwoju kolonii osadniczych największą liczbą ludności mogły pochwalić się: Prądocin (576), Dąbrowa Wielka (363), Januszkowo (295) i Dobromierz (290).
W XIX wieku w Puszczy Bydgoskiej rozwinęło się kilka osad, m.in. Piecki, Prośnionka, Kobyle Błota, Stryszek. Na uwagę zasługuje rozwój miejscowości Łażyn Duży (Emilianowo), który powstał na surowym korzeniu w głębi ostępów leśnych. Rozwój tej osady należy prawdopodobnie wiązać z zapoczątkowaniem planowej gospodarki leśnej, do czego potrzebni byli pracownicy.
W XIX w. tereny gminy Nowa Wieś Wielka stanowiły część tzw. niemieckiej wyspy osadniczej na południe i zachód od Bydgoszczy. Przeważająca na tym obszarze ludność ewangelicka doprowadziła do utworzenia parafii ewangelicko-unijnej w Nowej Wsi Wielkiej, gdzie w 1867 roku wybudowano neogotycką świątynię. Kolejny zbór wybudowano w 1876 roku w Dąbrowie Wielkiej.
Podczas powstania wielkopolskiego (1919) południowa część gminy znalazła się na linii walk oddziałów polskich usiłujących zbliżyć się do Bydgoszczy. Powstańcy pod dowództwem Pawła Cymsa zajęli Nową Wieś Wielką w nocy z 10 na 11 stycznia 1919 r., przystępując 21 stycznia do działań zaczepnych w kierunku Brzozy. Kontrofensywa niemiecka doprowadziła do utraty Brzozy i Nowej Wsi Wielkiej 30 stycznia 1919 roku[22]. W rejonie Antoniewa koło Brzozy doszło do krwawych walk. Linia frontu ustabilizowała się na południowych rubieżach gminy. Polacy stacjonowali m.in. w Tarkowie Dolnym, Krążkowie, Palczynie i Dąbrówce Kujawskiej. Ostatecznie teren gminy znalazł się w granicach odrodzonej Polski 20 stycznia 1920 r. na mocy traktatu wersalskiego.
W okresie międzywojennym obszar obecnej gminy należał, podobnie jak w XIX wieku do trzech powiatów: większość do powiatu bydgoskiego, a fragmenty do powiatów: inowrocławskiego i szubińskiego. W ramach powiatu bydgoskiego powołano gminę Bydgoszcz Nadleśnictwo zwaną również Bydgoszcz-Wieś, złożoną z 12 gromad wiejskich[23]. Gmina ta obejmowała m.in. Nową Wieś Wielką, Brzozę i Stryszek[23].
Według spisu z 30 września 1921 roku największymi miejscowościami były: Brzoza (499 mieszkańców), Dąbrowa Wielka (401), Nowa Wieś Wielka (382), Chrośna (319), Dobromierz (273), Łażyn (202). W okolicy ponad 80% ludności stanowili Niemcy. Wyróżniała się jedynie Brzoza, gdzie Polaków (56%) było więcej niż Niemców, natomiast w takich miejscowościach jak: Dąbrowa Wielka i Mała, Nowa Wioska, Dobromierz, Chrośna – ponad 95% ludności deklarowało narodowość niemiecką, a w Leszycach, Łażynie, Pieckach i Nowej Wsi Wielkiej – około 85%[3]. Przed 1934 r. w Nowej Wiosce, Dąbrowie Wielkiej i Chrośnie ponad 90% ziemi należało do Niemców, a w Dąbrowie Małej, Dobromierzu i Leszycach – ponad 80%. Stosunkowo dużo „polskiej” ziemi (ok. 50%) istniało natomiast w Brzozie, Łażynie i Pieckach[3].
W latach 1928–1930 budowano odcinek nowej linii kolejowej tzw. magistrali węglowej, przebiegający przez Puszczę Bydgoską z Nowej Wsi Wielkiej poprzez Dobromierz do stacji Bydgoszcz Wschód. Odcinek Nowa Wieś Wielka – Kapuścisko Tranzytowe oddano do eksploatacji 21 grudnia 1930 roku[24].
W okresie międzywojennym stopniowo zwiększał się udział Polaków w życiu społecznym okolicy: zajęli oni stanowiska urzędników na poczcie, stacji kolejowej i w okolicznych leśniczówkach. Życie gospodarcze (tartaki, sklepy, piekarnia) zdominowali jednak Niemcy, których wspierała niemiecka kasa oszczędnościowo-pożyczkowa. Jej polskim odpowiednikiem była oszczędnościowo-pożyczkowa Kasa Stefczyka, pomagająca okolicznym chłopom i robotnikom[3]. Miejscowi Polacy prowadzili działalność środowiskową, w czym pomocne były polskie organizacje społeczne[3].
Zajęcie terenu gminy przez Wehrmacht i grupy specjalne miało miejsce 7 września 1939 roku. Miejscowa ludność niemiecka był już przygotowana na przyjęcie wojska, wywieszając flagi nazistowskie. Wsie takie jak: Nowa Wieś Wielka były też silnymi ośrodkami Selbstschutzu, który wsławił się zbrodniami dokonanymi na ludności polskiej. Masowe egzekucje trwały kilkanaście dni. Później dokonywano wysiedleń Polaków z gospodarstw rolnych, domów i mieszkań. Na ich miejsce osiedlano Niemców z Wołynia, krajów nadbałtyckich i Besarabii[23]. W Nowej Wsi Wielkiej przy torze i drodze do Dobromierza urządzono obóz pracy z trzema barakami, ogrodzony drutem kolczastym i przeznaczony dla więźniów politycznych i jeńców wojennych. Więźniowie, żyjąc w skrajnie trudnych warunkach, budowali bunkry w lesie oraz układali drugi tor magistrali węglowej do Emilianowa[3].
Pod koniec wojny Niemcy rękami pracowników przymusowych oraz jeńców wojennych zbudowali w pobliżu wsi system umocnień. Zakwaterowano do nich ok. 2000 młodych żołnierzy z Hitlerjugend[3]. Linia fortyfikacji polowych ciągnęła się południowym skrajem Puszczy Bydgoskiej od Suchatówki do Nakła. W gminie okopy i bunkry ciągnęły się przez łąki i lasy do Nowej Wioski i Leszyc. Jeden z węzłów obronnych (tzw. rygiel) zlokalizowano w kompleksie leśnym na południe od Nowej Wsi Wielkiej. Było to 12 schronów wykonanych w konstrukcji drewniano-ziemnej, połączonych systemem okopów i rowów dobiegowych[3]. W styczniu 1945 r. nacierające wojska radzieckie uderzeniem oskrzydlającym ominęły Bydgoszcz, pozostawiając na tyłach oddziały niemieckie (m.in. na terenie Dobromierza, Łażyna i Prądocina), których likwidacją zajęli się żołnierze 47. Armii Radzieckiej i polscy czołgiści[3].
W maju 1945 r. ekshumowano zwłoki żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku i złożono je we wspólnych mogiłach na cmentarzach w Brzozie (19 poległych) i Nowej Wsi Wielkiej (10). Pochowano tam również zamordowanych więźniów obozu pracy, a także 513 mieszkańców gminy, rozstrzelanych przez Niemców jesienią 1939 r.[3]
Natomiast zamordowani Polacy z terenów Dziemionny, Jakubowa, Januszkowa, Krążkowa, Prądocina i Tarkowa zostali po ekshumacji pochowani na cmentarzu w Lisewie Kościelnym, gdzie w 1965 r. wystawiono im pomnik[3].
W marcu 1945 r. ukonstytuowały się polskie władze gminy Nowa Wieś Wielka. Istniała ona jednak tylko do sierpnia 1945 r., kiedy wcielono ją do gminy Solec Kujawski, przywracając podział administracyjny sprzed wojny[3]. W latach 1945–1954 większość terenu gminy pod względem jurysdykcji należała do Solca Kujawskiego, mniejsza część do Bydgoszczy (Brzoza, Chmielniki, Emilianowo, Piecki, Stryszek), do Złotnik Kujawskich (Prądocin, Januszkowo, Kolankowo, Jakubowo, Dziemionna, Tarkowo) i do Łabiszyna (Wałownica, Kobylarnia, Olimpin, Smolno Nowe).
W 1947 roku w dyskusjach na temat nowego podziału administracyjnego przedstawiciele Nowej Wsi Wielkiej, Chrośnej, Dąbrowy Wielkiej, Dobromierza, Leszyc, Łażyna, Prądocina, Kolankowa, Jakubowa i Dąbrówki Kujawskiej opowiadali się za przywróceniem gminy Nowa Wieś Wielka[3]. Reforma administracyjna z 25 września 1954 r. zlikwidowała gminy i gminne rady narodowe, powołując w ich miejsce gromady wraz z gromadzkimi radami narodowymi. Utworzono wówczas gromadę Nowawieś Wielka, w której skład weszły wsie z gminy Solec Kujawski: Nowa Wieś Wielka, Nowa Wioska, Dobromierz, Łażyn i Leszyce oraz z gminy Złotniki Kujawskie: Dziemionna, Jakubowo, Januszkowo, Kolankowo, Prądocin, Tarkowo Dolne[3]. W 1955 r. gromada posiadała powierzchnię ok. 8 tys. ha i zaludnienie ok. 3,1 tys. osób. Od 1957 r. w skład gromady weszła również Dąbrowa Wielka, a w 1962 r. przyłączono również większość gromady Brzoza (bez Przyłęk i Prądek, które trafiły do gromady Białebłota). Razem z Brzozą do gromady Nowawieś Wielka trafiły Wałownica, Olimpin, Kobylarnia i Nowe Smolno – wsie położone po lewej stronie Noteci, dawniej w gminie Łabiszyn w powiecie szubińskim.
W 1962 r. obszar gromady NWW wynosił 12510 ha (w tym 5051 ha użytków rolnych) i 4634 mieszkańców[3].
W skład gromady Nowa Wieś Wielka wchodziło odtąd 16 sołectw[3]:
Brzoza (z leśnictwami Brzoza i Zielonka, stacją kolejową Chmielniki i osadami Piecki i Stryszek)
Dąbrowa Wielka (z osadą Zamczysko)
Dobromierz (z leśnictwem Dobromierz)
Dziemionna
Jakubowo
Januszkowo
Kobylarnia
Kolankowo
Leszyce (z leśnictwami Dębinka, Leszyce i Nowa Wieś)
Łażyn
Nowa Wieś Wielka
Nowa Wioska
Olimpin (z osadami Walownica, Targowisko, Panoniewo)
Prądocin
Smolno Nowe (z osadą Smolno)
W latach 1958–1969 wsie w obrębie gromady zostały zelektryfikowane. W latach 60. uruchomiono też linię autobusową Tarkowo Dolne–Nowa Wieś Wielka–Brzoza (24 km)[3].
1 stycznia 1973 r. z gromady wykształciła się gmina Nowa Wieś Wielka[3]. W projekcie nowego podziału terytorialnego planowano włączenie do gminy wsi Chrośna, czemu jednak sprzeciwili się mieszkańcy tej wsi. W 1973 roku wprowadzono również nowe brzmienie niektórych wsi („Nowa Wieś Wielka” zamiast „Nowawieś Wielka”, „Nowa Wioska” zamiast „Nowawioska”, „Dąbrowa Wielka” zamiast „Dąbrowy Wielkie”, „Olimpin” zamiast „Olympin”). W latach 70. i 80. zlikwidowano czasowo niektóre sołectwa np. Januszkowo (1979–1981), Dziemionna (1974-1987) i Leszyce (1978–1981). W 1974 r. na stałe zlikwidowano sołectwo Łażyn, gdyż wieś ta już od lat 50. wykazywała stan zaniku, a wyludniła się ostatecznie w latach 70. Zlokalizowane w głębi Puszczy Bydgoskiej opuszczone posesje, budynki oraz cmentarz zajęła sukcesja leśna.
Po II wojnie światowej poza Nową Wsią Wielką, Brzozą i Prądocinem, gdzie urządzono kompleksy działek rekreacyjnych, pozostałe miejscowości wyludniały się, a część terenów porolnych zalesiono, m.in. w okolicach Kolankowa, Jakubowa i Januszkowa. Centrum rekreacyjnym było urządzone już w dwudziestoleciu międzywojennym kąpielisko w Chmielnikach. Po 1945 r. gospodarzami terenu były m.in. Liga Morska, Liga Przyjaciół Żołnierza, Zarząd Zieleni Miejskiej w Bydgoszczy, Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej (1960–1974), a następnie Miejski Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku. W latach 60. i 70. urządzono tu plażę z wypożyczalnią sprzętu wodnego, pawilony gastronomiczne oraz motel. Po drugiej stronie jeziora w latach 70. wytyczono miejsce pod kąpielisko w Pieckach, przy którym powstał ośrodek wypoczynkowy[26].
W 1975 r. zlokalizowano w Nowej Wsi Wielkiej inwestycję centralną o znaczeniu ponadregionalnym – Bazę Produktów Naftowych. W latach 90. do poszczególnych wsi doprowadzono wodociąg oraz rozpoczęto budowę sieci kanalizacyjnych i gminnych oczyszczalni ścieków[3]. W 1977 r. mocą rozporządzenia Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska do gminy Nowa Wieś Wielka włączono z miasta Bydgoszczy obszar o powierzchni 944,19 ha (część Puszczy Bydgoskiej z Emilianowem)[3].
3 marca 1995 r. gmina Nowa Wieś Wielka podpisała umowę o współpracy z niemiecką gminą związkową Westerburg (miasto i związek gmin Westerburg; Nadrenia-Palatynat)[3].
Po 1990 roku rozpoczął się proces suburbanizacji okolic Bydgoszczy, który nabrał przyspieszenia po 2000 roku. Gmina Nowa Wieś Wielka była jednym z beneficjentów tego procesu. W okresie 2004–2011 liczba ludności wzrosła o 15%[2]. Największy względny wzrost liczby mieszkańców odnotowała Brzoza, położona najbliżej Bydgoszczy.
↑Pieczyska – zanikła osada wymieniona w lustracji starostwa bydgoskiego z 1765 roku.
↑W skład staropolskiego powiatu bydgoskiego wchodziło także „terytorium tuczeńskie” położone na Wysoczyźnie Kujawskiej na wschód od Łabiszyna i na północ od Barcina z takimi miejscowościami jak np. Dąbrówka Kujawska, Pęchowo, Ojrzanowo, Jeżewo, Lubostroń, Pturek, Barcińska Wieś, Będzitowo, Mamlicz, Lisewo Kościelne, Jordanowo, Dźwierzchno, Wojdal, Leszcze, Krężoły, Gniewkowie, Dobrogościce.
Przypisy
↑Gmina Nowa Wieś Wielka [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-03-14], liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ abcdefghijklmStudium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego gminy Nowa Wieś Wielka – tekst jednolity 2010, zmiana studium 2013/2014.
↑ abWłodzimierzW.BykowskiWłodzimierzW., Weekend w drodze – interaktywny przewodnik rowerowy okolic Bydgoszczy, Bydgoszcz: Wydawnictwo Apeiron, 1999, ISBN 83-911441-0-0, OCLC749444166. Brak numerów stron w książce
↑ abcdGminny Program Opieki nad Zabytkami gminy Nowa Wieś Wielka na lata 2011–2015. opracowanie Agnieszka Wysocka. 2011.
↑Marcysiak Katarzyna: Ochrona przyrody – Bydgoszcz i okolice. [w.] Banaszak Józef red.: Przyroda Bydgoszczy. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004. ISBN 83-7096-531-8.
↑ abcŻmidziński Franciszek: Przemiany w gospodarce wiejskiej starostwa bydgoskiego w latach 1661–1772. [w:] Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 13. Prace Komisji Historii IX. Warszawa-Poznań 1973.
↑Romana Guldon, Zenon Guldon, Inwentarz wójtostwa bydgoskiego z 1744 roku, [w:] Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria C. Nr 10. Prace Komisji Historii VII. Bydgoszcz 1970.
↑Zenon Guldon, Rozmieszczenie własności ziemskiej na Kujawach w II połowie XVI wieku, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, Rocznik 69. Zeszyt 2. Toruń 1964.
↑Bydgoszcz w dobie powstania wielkopolskiego. Praca zbiorowa pod red. Zdzisława Grota. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Popularnonaukowe nr 5. Bydgoszcz 1970.
↑ abcGmina Białe Błota. Wczoraj – dziś – jutro. Praca zbiorowa pod red. Stanisława Płotkowskiego. Urząd Gminy Białe Błota 1998. ISBN 83-87586-02-1.
↑Kotlarz Grzegorz: Budowa bydgoskiego odcinka magistrali węglowej Herby Nowe – Gdynia w latach 1928–1930. [w:] Kronika Bydgoska XXI (1999). Bydgoszcz 2000.
_location_map.png)
