Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej Brygadzie Kawalerii „Równe” nazwę „Wołyńska Brygada Kawalerii”[2][3]. Pierwszym dowódcą Wołyńskiej BK został dotychczasowy dowódca BK „Równe”, płk dypl. Adam Korytowski, który w marcu 1938 awansował na generała brygady. W czerwcu 1939 na stanowisko dowódcy brygady został wyznaczony płk dypl. Julian Filipowicz, dotychczasowy dowódca 3 Pułku Strzelców Konnych w Wołkowysku.
Wołyńska Brygada Kawalerii pod dowództwem płk. dypl. Juliana Filipowicza została zmobilizowana w ramach mobilizacji alarmowej 14-17 sierpnia i 18-19 sierpnia jej zasadnicze siły przybyły w rejon Radomska[4]. Brygada wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Piotrków” w Armii „Łódź”. W skład brygady włączono ponadto pod koniec sierpnia 12 Pułk Ułanów Podolskich ze składu Kresowej Brygady Kawalerii, którego pokojowym garnizonem była Białokrynica k. Krzemieńca, z uwagi na wcześniejsze zmobilizowanie pułku od macierzystej brygady[4]. W miejsce 11 batalionu strzelców, który przybył w rejon rozwinięcia dopiero 31 sierpnia, przed walkami 1 września dowódcy brygady podporządkowano także czasowo IV batalion 84 Pułku Piechoty z 30 DP[4].
1 i 2 września
1 września udanie broniła się w lasach na północ od Kłobucka pod wsiami Mokra, Mokra II i Mokra III przed natarciem niemieckiej 4 Dywizji Pancernej gen. por. Georga Hansa Reihardta (bitwa pod Mokrą). Tego dnia brygada straciła ok. 400 ludzi i 5 dział, niszcząc około 150 pojazdów nieprzyjaciela, w tym 76 czołgów. Walka ta uchroniła czasowo 7 Dywizję Piechoty od jej okrążenia od strony północnej przez niemiecką 4 Dywizję Pancerną.
2 września – po wycofaniu się – Brygada stawiła całodzienny opór niemieckiej 4 Dywizji Pancernej pod Ostrowami, znów ponosząc duże straty.
3 września
Po stoczeniu pomyślnej walki z 4 DPanc w lasach w rejonie m. Ostrowy brygada wycofała się do rejonu Brzeźnicy Nowej celem zabezpieczenia wschodniego skrzydła armii. Nocą oderwała się bez trudności od nieprzyjaciela i o świcie osiągnęła rejon: Łękińsko, Łękawa i Janów Nowy. W ciągu dnia główne siły brygady odpoczywały. Wieczorem brygada otrzymała od dowódcy armii zadanie zorganizować wypad w rejon Kamieńska na rozmieszczone tam zgrupowanie wojsk pancernych i zmotoryzowanych, a następnie miała przejść do odwodu w rejonie Głupice – Drużbice. 12 pułk ułanów i 11 batalion strzelców miał działać na kierunku Rozprzy, a 2 pułk strzelców konnych na Kamieńsk. Po zbliżeniu się do Kamieńska 2 psk spieszył się i wszedł do miasta bez otwierania ognia. Zapalił cysterny z materiałami pędnymi, zadał również nieprzyjacielowi straty w ludziach i wycofał się bez strat własnych[11].
5 września
Ześrodkowana w drugim rzucie GO „Piotrków” Wołyńska Brygada Kawalerii 5 września stanowiła odwód dowódcy Armii i nie brała udziału w walce całością sił. W rejonie Gór Borowskich walczył jej 11 batalion strzelców[12].
6 września
Brygada w dalszym ciągu pozostawała w drugim rzucie GO „Piotrków” i była ześrodkowana w rejonie: Wadlew – Parok – Rawicz – Józefów. Dowódca brygady zachowywał gotowość pododdziałów do manewru na lewe skrzydło 30 DP w razie uderzenia na tym kierunku XVI KPanc. Ponadto systemem patroli prowadził rozpoznanie w rejonie Piotrkowa. 1 batalion strzelców po poniesionych stratach rozkazem dowódcy brygady został wyłączony ze składu 30 DP i odesłany na tyły[13].
7 września
Wołyńska Brygada Kawalerii broniła się na południe od Andrespola z przednim skrajem obrony na rubieży: Giemzów – południowy skraj lasu Leśne – Odpadki – Wygoda – Bukowiec. Stanowisko dowodzenia Wołyńskiej Brygady Kawalerii rozwinięto w rejonie Bukowca (przed pierwszorzutowymi oddziałami). Jej ugrupowanie bojowe było cofnięte o około 14 km w stosunku od lewego skrzydła 30 DP. Z tego względu GO „Piotrków” nie miała ani jednolitego systemu obronnego, ani zabezpieczonego lewego skrzydła 30 DP[14][b].
Oddziały brygady już od wczesnych godzin rannych były atakowane przez zmotoryzowany oddział rozpoznawczy niemieckiej 19 DP. Około 10.00 obrona 12 pułku ułanów zaczęła pękać i szwadrony przeszły do działań opóźniających. W tym czasie płk Filipowicz rozpoczął przegrupowanie całości sił brygady w kierunku północnym. Wycofanie Wołyńskiej BK spowodowało odsłonięcie lewego skrzydła 30 DP[15].
Po południu gen. Thommée nakazał kontynuowanie działań opóźniających w kierunku na Brzeziny i rzekę Mrogę. Wołyńska Brygada Kawalerii miała osłaniać przegrupowanie 30 DP z kierunku wschodniego i bronić się do północy na rubieży Stróża – Bukowiec – Zielona Góra, następnie przegrupować się do rejonu Dąbrówka – Poćwiardówka. Ponadto otrzymała zadanie osłony ześrodkowujących się 2., 28. i 30 DP. Później miała się przegrupować w rejon lasów Przyłęk Duży z zadaniem osłony lewego skrzydła GO „Piotrków”[16].
Rano brygada przyjęła w lesie na zachód od Woli Cyrusowej następujące ugrupowanie: 2 pułk strzelców konnych bronił się w północnej części lasu; 21 pułk ułanów rozwinął pododdziały w północno-zachodni skraj tego lasu, ubezpieczając się plutonem kolarzy w Poćwiardówce. Odwód stanowiły 12. i 19 pułk ułanów oraz 21 dac[17].
O 7.00 przed przednim skrajem obrony brygady obrony brygady pojawił się oddział rozpoznawczy niemieckiej 10 DP. Idące za nim zasadnicze siły dywizji pod przykryciem ognia artylerii rozwinęły sie i przeszły do natarcia na środkową część lasu, gdzie obrona polskiej brygady była najsłabsza. Oddziałom niemieckim udało się wyjść na tyły 2 psk. Pułk przeszedł więc do działań opóźniających w kierunku północno-wschodnim poza masyw leśny. Osamotniony 21 pułk ułanów, atakowany ze wszystkich stron, stawiał przeważającym siłom nieprzyjaciela wyjątkowo silny opór na kolejnych rubieżach obrony. W Poćwiardówce został rozbity jego pluton kolarzy[18].
Około 15.00 Niemcy wyprowadzili natarcie z kierunku Strykowa uderzając na Wołyńską BK i 36 pułk piechoty. Zaatakowane oddziały polskie odrzuciły niemiecką piechotę. Wówczas do działania weszło lotnictwo. Także niemiecka artyleria zintensyfikowała ostrzał. O 17.30 niemiecka 10 DP przeszła do kolejnego natarcia. Pierwszorzutowy 21 pułk ułanów, odcięty od sił głównych brygady, ponosił największe straty. W tym też czasie został czasowo okrążony 1 szwadron, który jednak zdołał się przebić przez niemieckie szyki bojowe. Działania obronne 21 p.uł. wsparły drugorzutowe 12. i 19 pułków ułanów oraz 21 dywizjon pancerny. Nie mogąc uderzeniami czołowymi złamać oporu, niemiecka piechota zaczęła oskrzydlać broniące się oddziały brygady. W związku z tym brygada przeszła do działań opóźniających[19].
Przed 19.00 płk Filipowicz wydał rozkaz oddziałom (bez 21 p.uł.) do przegrupowania się za Mrogę przez Kołacin. 21 pułk ułanów walczył bez łączności i w całkowitym oderwaniu d sił głównych brygady. Pod naporem nieprzyjaciela dokonywał manewru w kierunku północno-wschodnim.
W walkach pod Wolą Cyrusową odniósł kontuzję dowódca 19 p.uł. ppłk dypl. Pętkowski, a dowódca 2 dak, ppłk Kamiński, został ranny. Poległo kilkudziesięciu ułanów, a wśród nich dowódca 1/2 dak, kpt. Kawecki.
Na prośbę dowódcy Wołyńskiej BK, gen. Thommee zmienił rejon ześrodkowania brygady z przewidywanego w lesie Przyłęk Duży na Chlebów[19].
9 września
Po walkach w lesie na zachód od Woli Cyrusowej i nocnym przegrupowaniu brygada ześrodkowała się w lesie pod Chlebowem. Rano do sił głównych dołączył też 21 pułk ułanów. Na rozkaz dowódcy GO brygada maszerować miała dalej na wschodni brzeg Rawki w rejon Suliszewa. W rejonie ześrodkowania Wołyńskiej Brygady Kawalerii przegrupowywały się też 2 i 28 DP[20]. W wyniku mylnej oceny przeciwnika[c] brygada samowolnie (bez informowania gen. Thommée) wycofała się przez Miedniewice, Szymanów i Kampinos do Puszczy Kampinoskiej[22].
W południe oddziały brygady rozpoczęły przegrupowanie. Po wykonaniu 60-kilometrowego marszu, ześrodkowała się 10 września w rejonie na północny zachód od Kampinosu. Tak głębokie przegrupowanie się brygady wyłączyło ją ze składu GO gen. Thommee i pozbawiło dowódcę GO manewrowego odwodu[21].
13 września razem z Nowogródzką Brygadą Kawalerii ruszyła do natarcia na Mińsk Mazowiecki. Wstępnym bojem zdobyła wieś Cyganka i obsadziła linię Cyganka – Choszczówka. Gdy napór nieprzyjaciela wzmógł się, atak Brygady nie tylko został zatrzymany, ale i utraciła ona wieś Cygankę. Było to ostatnia bitwa, w której Wołyńska Brygada Kawalerii występowała jako zwarta jednostka. Dalej część 12 pułku ułanów i 21 pułku ułanów wzięła udział w obronie Warszawy w ramach Zbiorczej Brygady Kawalerii do kapitulacji stolicy 28 września.
↑Wykaz zawiera obsadę jednostki według stanu bezpośrednio przed rozpoczęciem mobilizacji pierwszych oddziałów Wojska Polskiego w dniu 23 marca 1939, ale już po przeprowadzeniu ostatnich awansów ogłoszonych z datą 19 marca 1939[10].
↑Na podstawie dokumentów trudno jest ustalić, dlaczego Wołyńska Brygada Kawalerii nie zajęła obrony na nakazanej przez gen. Thommee rubieży na Wolbórce; wówczas 30 DP miałaby zabezpieczone lewe skrzydło[15].
↑Biorąc pod uwagę położenie wojsk niemieckich 9 września rano, należy podkreślić, że szef sztabu Wołyńskiej Brygady Kawalerii, mjr dypl. Lewicki, wyciągnął zbyt przesadne wnioski co do zagrożenia brygady ze strony wojsk nieprzyjaciela. Pod wpływem sugestii szefa sztabu dowódca brygady, nie czekając na rozkaz gen. Thommee, zdecydował się na wcześniejsze przegrupowanie Wołyńskiej Brygady Kawalerii[21].
↑Kazimierz Kamler (ur. 7 kwietnia 1907) na stopień podporucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1936 i 7. lokatą w korpusie oficerów kawalerii[23]. Na stronie „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką” opublikowano informacje o śmierci ppor. Kamlera 5 września 1939 w Wadlewie lub 15 września 1939 w Drużbicach[24]. Informację o śmierci ppor. Kamlera 5 września 1939 podał również Jan Przemsza-Zieliński[25]. Faktycznie Kazimierz Kamler, ps. „Norbert” zmarł 26 lipca 1981[26].
↑Mieczysław Parniewski (ur. 5 grudnia 1898), kapitan intendent z wyższymi studiami wojskowymi (starszeństwo 19 marca 1937)[33]. Zmarł w 1985 i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie[34].
↑Stefan Sulpicjusz Wengorek (ur. 20 kwietnia 1910) na stopień podporucznika rezerwy został mianowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1934 i 1806. lokatą w korpusie oficerów piechoty[35]. Według Jana Przemszy-Zielińskiego był to ppor. int. Stefan Węgorek[25].
↑Bogdan Jakub Possart. [w:] Kolekcja akt żołnierzy zarejestrowanych w rejonowych komendach uzupełnień, sygn. II.56.10327 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2023-12-07].
Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939 : organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
Karol Rudy. Mokra. „Technika Wojskowa Historia”. Nr 5/2019, s. 4-19, wrzesień - październik 2019. Magnum X.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Kazimierz Józef Skrzesiński: Wołyńska Brygada Kawalerii – „Żelazna Brygada”. Grajewo: KJS/EKO-DOM, 2012. ISBN 978-83-932030-1-7.
Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.