Uczelnie i placówki naukowe w Bydgoszczy

Bydgoszcz jest liczącym się w kraju ośrodkiem naukowym. W 2009 r. znajdowało się tu 16 jednostek szkolnictwa wyższego (w tym dwa uniwersytety i część medyczna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika), na których studiowało 45 tys. osób^[1]. Liczba ta sukcesywnie wzrasta; dla porównania w 2003 r. studiowało w Bydgoszczy 38,8 tys. studentów^[2], a 2008 r. – 43,8 tys.^[3] W tym czasie oferta bydgoskich szkół wyższych dotyczyła kilkudziesięciu kierunków studiów i kilkuset specjalności. Kadra naukowa szkół wyższych i jednostek badawczych sektora publicznego liczyła ponad 2 tys. nauczycieli akademickich, w tym 450 z tytułem profesora^[4].

W 2006 r. ok. 20% studentów w Bydgoszczy zgłębiało kierunki pedagogiczne, a po ok. 10% przypadało na kierunki społeczne i medyczne. Znacząca liczba studentów wybierała również kierunki: inżynieryjno-techniczne, humanistyczne, ekonomiczne i rolnicze. Co trzeci student w Bydgoszczy uczył się w uczelni niepublicznej, zaś połowa w trybie dziennym^[4].

Według danych Narodowego Spisu Powszechnego GUS z 2002 r. ponad 50% bydgoszczan posiada wykształcenie co najmniej średnie, a ponad 14% legitymuje się wykształceniem wyższym^[5]. Z kolei w grupie wiekowej 25–34 lat wykształcenie średnie lub policealne posiadało 40% populacji, a wyższe – 26%^[6].

Według danych statystycznych GUS za 2004 rok, Bydgoszcz skupiała połowę studentów oraz ok. 60% nauczycieli akademickich w województwie kujawsko-pomorskim^[4]. Znajdują się tu jedyne w województwie publiczne uczelnie: medyczna, muzyczna i rolnicza oraz najstarsza i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna. Do kierunków studiów niepowtarzalnych na innych uczelniach w regionie są np. psychologia (UKW), inżynieria biomedyczna (PBS), lotnictwo i kosmonautyka (WSŚ).

Staropolskie tradycje oświatowe Bydgoszczy sięgają wieku XIV, kiedy to założono pierwszą szkołę elementarną. W latach 1647–1780 istniało ufundowane przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego – kolegium jezuickie, które posiadało charakter szkoły średniej, a w latach 1530–1774 Bernardyńskie Studium Filozoficzne. Stwierdzono, że w XV-XVII w. około 50 bydgoszczan ukończyło studia na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Jest to stosunkowo duża liczba w porównaniu do innych miast Kujaw i Wielkopolski. Pierwszy student bydgoszczanin pojawił się w Krakowie w 1419 r., a najwięcej studentów z Bydgoszczy zanotowano w okresie 1480-1580 r.^{[potrzebny przypis]} Najwybitniejszym uczonym przedrozbiorowej Bydgoszczy był bernardyn Bartłomiej – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego.

Bydgoszcz pojawiła się po raz pierwszy w kontekście szkolnictwa wyższego w końcu XVIII wieku, kiedy władze pruskie rozważały utworzenie uczelni akademickich wraz z katedrami teologii w celu stworzenia przeciwwagi wobec biskupich seminariów duchownych. Wskazywano na Akademię Leopoldina we Wrocławiu, Chełmno, Królewiec, Toruń, Frankfurt nad Odrą oraz Bydgoszcz. W tym przypadku szło o przekształcenie Kolegium Jezuickiego w akademię. Realizację tego projektu przerwały: insurekcja kościuszkowska, a potem kampania napoleońska, w rezultacie której miasto w latach 1807–1815 znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego jako stolica departamentu^[7].

Intensywny rozwój gospodarczy i demograficzny Bydgoszczy w drugiej połowie XIX w. spowodował napływ inteligencji zawodowej narodowości niemieckiej. Wielu przedstawicieli tego środowiska brało udział w popularyzacji osiągnięć naukowych w miejscowych organizacjach i stowarzyszeniach. W 1857 r. powstało Towarzystwo Techniczne (niem. Technischer Verein), w 1865 r. Towarzystwo Przyrodnicze (niem. Naturwissenschaftlicher Verein), które skupiało przede wszystkim nauczycieli szkół średnich i lekarzy. Kilka lat później powstało Towarzystwo Sztuki (niem. Künstverein), którego głównym celem była popularyzacja osiągnięć naukowych w dziedzinie historii sztuki oraz organizacja wystaw plastycznych. Najbardziej aktywną instytucją było Towarzystwo Historyczne Obwodu Nadnoteckiego (niem. Historischer Verein für Netzedistrikt), które powstało w 1880 r., a należeli do niego także miejscowi Polacy. Jego członkowie prowadzili badania naukowe nad historią Bydgoszczy i regionu, w tym także badania archeologiczne. W 1902 r. nastąpiło zjednoczenie bydgoskich towarzystw w Niemieckie Towarzystwo Sztuki i Nauki (niem. Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft), które powołało kilka wydziałów, rozwijających ożywioną działalność wydawniczą, naukową i popularyzatorską. Wielu Polaków, mieszkańców Bydgoszczy, nie zaangażowanych w towarzystwa niemieckie – współpracowało natomiast z Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk^[8]. Wszystkie te działania podniosły poziom kultury, sztuki i nauki w Bydgoszczy i stworzyły odpowiedni klimat dla rozwoju szkolnictwa wyższego.

Pierwsze konkretne działania władz miasta o ulokowanie w mieście uczelni typu uniwersyteckiego podjęto w 1873 r. (w setną rocznicę przyłączenia Obwodu Nadnoteckiego do Prus), kiedy magistrat z burmistrzem Reinholdem Boie na czele, wystosował w tej sprawie petycję do rządu w Berlinie. Idea ta wówczas nie doczekała się aprobaty. Uzasadnieniem odmowy było stwierdzenie, że miasto nie posiada wystarczającej liczby absolwentów szkół średnich^[9]. W konsekwencji odmowy, bydgoska „komisja uniwersytecka” zastanawiała się nad przeniesieniem nad Brdę jednego z mniejszych niemieckich uniwersytetów, jak uczyniono z wszechnicą z Frankfurtu nad Odrą (Viadrina) przenosząc ją do Wrocławia^[7].

Ponowne starania wznowiono w 1886 roku, używając tym razem argumentu o charakterze politycznym. W uzasadnieniu petycji podano, że kształcenie młodzieży przez odpowiedni dobór kadry nauczającej dodatnio wpłynie na proces germanizacji Bydgoszczy i okolic. Okazało się, że i ten argument nie zmienił stanowiska władz rządowych^[10]. Starania Bydgoszczy torpedowała w tym czasie konkurencja Poznania, który również podejmował nieudane próby pozyskania od rządu pruskiego lokalizacji szkoły wyższej. Niemniej projekt powołania uniwersytetu w Prowincji Poznańskiej stawał się coraz bardziej realny na kanwie programu umocnienia żywiołu niemieckiego w Wielkopolsce i na Pomorzu (niem. Hebungspolitik).

Dużą rolę w popularyzacji idei uniwersytetu w Bydgoszczy odegrał nadburmistrz Alfred Knobloch (1899-1910). 14 października 1901 r. wystąpił on z memoriałem w tej sprawie do kanclerza Rzeszy Niemieckiej – Bernharda von Büllowa. Obok argumentów politycznych, narodowych, społecznych, ekonomicznych i geograficzno-komunikacyjnych, posłużył się argumentami z zakresu tzw. interesu młodzieży i rodziny. Tym razem staraniom sprzyjał program rządowy zmierzający do szybszego rozwoju gospodarczego wschodnich ziem cesarstwa niemieckiego. W efekcie tej polityki władze pruskie podjęły decyzję utworzenia uczelni w Gdańsku i Poznaniu (Akademia Królewska), natomiast w Bydgoszczy stanowiącej centrum silnie rolniczo rozwiniętego regionu (Kujawy, Krajna, Pałuki, Ziemia chełmińska) widziały potrzebę założenia placówki naukowo-badawczej zajmującej się produkcją rolniczą, tym bardziej że istniejące tego typu placówki na uniwersytetach w Królewcu, Wrocławiu i Berlinie były zbyt daleko, aby prowadzić działalność badawczą i doradztwo w specyficznych warunkach rozwoju rolnictwa Poznańskiego i Pomorza^[11]. Program naukowy tej placówki skonsultowano z podobnym Instytutem działającym w Berlinie^[9]. W październiku 1902 roku rząd pruski (Ministerstwo Rolnictwa, Dóbr Państwowych i Lasów) podjął ostatecznie decyzję o utworzeniu w Bydgoszczy instytutów badawczych dla celów rolnictwa. Miały one jednocześnie zająć się szkoleniem zawodowym rolników praktyków, nauczycieli i personelu administracyjnego. Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy powstały w latach 1903–1906 zajmując teren o powierzchni 7,5 ha. Okalające zespół architektoniczny ulice (al. Ossolińskich, pl. Weyssenhoffa, ul. Powstańców Wlkp) wytyczone zostały krótko przed budową Instytutu, tworząc wraz z nim zespół urbanistyczny o dużych walorach kompozycyjnych. Struktura organizacyjna instytutu została zreorganizowana na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami: chemii rolnej, chorób roślin, higieny zwierząt i melioracji^[12]. Po włączeniu Bydgoszczy do odrodzonego państwa polskiego w 1920 roku, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który do 1927 r. działał jako Państwowy Instytut Naukowo-Rolniczy, a później stał się oddziałem Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945 r.

W 1911 r. ukończono w Bydgoszczy budowę siedziby planowanej dla wyższej szkoły technicznej, wznoszonej również z myślą o artystycznych kierunkach przyszłego bydgoskiego uniwersytetu. 2 października 1911 r. zainaugurowała w niej działalność Królewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (niem. Königliche Preussische Handwerker- und Kunstgewerbeschule), podniesiona w 1916 r. do rangi Akademii Przemysłu Artystycznego. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwą Państwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego. Należała ona wówczas do wąskiego grona czterech istniejących w kraju szkół wyższych o takim profilu. Obecność w Bydgoszczy kadry profesorskiej, rekrutującej się spośród wybitnych artystów, sprowadzonych z kraju i zagranicy oraz naukowców zatrudnionych w Instytutach Rolniczych zaowocowało m.in. powołaniem w mieście towarzystw artystycznych i naukowych, m.in.: Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych oraz Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. W 1922 r. odbył się także w Bydgoszczy I Ogólnopolski Zjazd Rolny, na który przybyli najwybitniejsi przedstawiciele nauk rolniczych z kraju i zagranicy^[12].

Jeszcze przed 1920 r. funkcjonowało także w Bydgoszczy kilka szkół średnich, w ówczesnej nomenklaturze – wyższych, np. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne.

Po 1920 r., w polskiej już Bydgoszczy kontynuowano starania o ulokowanie w mieście uczelni. W czasie, gdy niejasny był status Wilna, pojawiła się propozycja przeniesienia do Bydgoszczy tamtejszego Uniwersytetu Stefana Batorego, jednak idea ta nie doczekała się realizacji, gdyż Wilno pozostało przy Polsce. W tej sytuacji podjęto nieudane próby utworzenia Collegium Humanisticum jako oddziału filozoficzno-historycznego Uniwersytetu w Wilnie.

W lipcu 1919 r. – z inicjatywy grona profesorów i na wniosek Wielkopolskiej Izby Rolniczej – Naczelna Rada Ludowa podjęła uchwałę o utworzeniu w Bydgoszczy Akademii Rolniczej. Szkoła ta początkowo miała charakter półakademicki (nauka trwała 5 semestrów). Kadra nauczycielska pochodziła z Poznania, Lwowa, Krakowa. Swoją działalność dydaktyczną rozpoczęła w listopadzie 1919 r., początkowo w Poznaniu, gdyż Bydgoszcz znajdowała się jeszcze pod okupacją niemiecką, a w lutym 1920 r., po wyzwoleniu Pomorza, przeniesiono ją do Bydgoszczy^[8]. Akademia Rolnicza w Bydgoszczy mieściła się w jednym gmachu z Instytutami Rolniczymi. Po dwuletniej jej działalności – w związku z utworzeniem na Uniwersytecie Poznańskim Wydziału Rolniczo-Leśnego oraz sporami z kierownictwem Instytutów – postanowiono ją przenieść do Cieszyna pod nazwą Państwowa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego^[a]. Tym samym Bydgoszcz została pozbawiona szkoły, która dzięki dobrym warunkom lokalowym, jak też miejscowej tradycji nauk rolniczych, dawała nadzieję rychłego awansu do rangi pełnej uczelni rolniczej^[8].

Placówką naukową, której działalność kontynuowano w Bydgoszczy po okresie pruskim były Instytuty Rolnicze. Odegrały one ważną rolę w podniesieniu poziomu kultury rolnej w Wielkopolsce, Kujawach i na Pomorzu. Mimo że placówka znalazła się w sferze działalności funkcjonującego od 1920 r. Wydziału Rolno-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego – utrzymała się jako filia Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. W okresie wielkiego kryzysu pod znakiem zapytania stanęło istnienie Instytutów, lecz ich ponowny rozwój datuje się od 1938 r., po włączeniu Bydgoszczy do województwa pomorskiego. Wzmocnili go wówczas nowi pracownicy z Poznania, m.in. profesorowie: Antoni Filutowicz i Aleksy Byczkowski^[8].

W końcu 1922 r. członkowie powstałego na Pomorzu Polskiego Instytutu Narodowego zaproponowali otwarcie w Bydgoszczy Akademii Nauk Społecznych, która miała być szkołą wyższą kształcącą działaczy narodowych, urzędników państwowych i komunalnych, potrzebnych do spolszczenia odzyskanych ziem zachodnich. Projekt ten wspierała bydgoska rada miejska i ówczesny prezydent Bernard Śliwiński. Siedzibą uczelni miał być budynek przy ul. Konarskiego. Podczas organizacji szkoły nawiązano kontakty z krakowskim środowiskiem naukowym, a na rektora wyznaczono prof. dra Józefa Kallenbacha. Z powodu trudności w skompletowaniu kadry oraz tzw. antagonizmów dzielnicowych działaczy PIN, projekt ten zaniechano w 1923 r.^[13] W 1934 r. podjęto kolejne starania o ulokowanie szkoły wyższej w Bydgoszczy, bardziej dostosowanej do potrzeb gospodarczych miasta, tj. typu przemysłowego i handlowego. I ta propozycja nie znalazła warunków do jej urzeczywistnienia^[10].

Główną przyczyną niepowodzeń inicjatyw, związanych ze szkolnictwem wyższym w Bydgoszczy okresu międzywojennego była degradacja administracyjna (likwidacja rejencji i pozostawienie Bydgoszczy w Poznańskiem, wedle dotychczasowych granic prowincji pruskich), którą tylko w niewielkim stopniu powetowało włączenie Bydgoszczy do województwa pomorskiego w 1938 r. Niezależnie od niekorzystnych uwarunkowań zewnętrznych, siłą napędową uporczywych dążeń akademickich Bydgoszczy był jej rosnący potencjał demograficzny i gospodarczy (siódme miasto co do wielkości w II RP i największe na ówczesnym Pomorzu).

W okresie międzywojennym grono ludzi z wyższym wykształceniem, zatrudnionych w bydgoskich szkołach średnich i administracji prowadziło prace naukowo-badawcze. Duże zasługi w organizowaniu środowiska naukowego odegrały zorganizowane od podstaw: Biblioteka Miejska (od 1920 r., dyr. Witold Bełza), Muzeum Miejskie (od 1923 r. dyr. ks. Jan Klein i Tadeusz Dobrowolski) i Archiwum Miejskie (istn. od 1924 r., od 1938 r. Archiwum Wojewódzkie dla Pomorza). W latach 30. XX w. Biblioteka Miejska pełniła funkcję poważnego zaplecza naukowego dla środowiska humanistycznego. Zgromadzone w Archiwum Miejskim akta stanowiły zaplecze źródłowe dla historyków Bydgoszczy i regionu, natomiast Muzeum Miejskie pełniło funkcję ośrodka życia kulturalnego, w którym odbywały swoje zebrania i posiedzenia towarzystwa naukowe oraz ich filie, m.in. Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, Związek Plastyków Pomorskich, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy oraz Towarzystwo Numizmatyczne. W 1934 r. powstała w Bydgoszczy Rada Artystyczno-Kulturalna, która – wykorzystując dorobek analogicznych instytucji działających w Poznaniu i Krakowie – zajęła się przede wszystkim popularyzacją dorobku nauk humanistycznych. Z kolei w 1933 r. rozpoczęto wydawanie periodyku „Przegląd Bydgoski”, w którym popularyzowano dzieje Bydgoszczy, a w 1939 r. utworzono Instytut Bałtycki, którego profil naukowo-badawczy uwzględniał w dużym stopniu problematykę historyczną miasta. Niewątpliwym osiągnięciem okresu międzywojennego było nawiązanie kontaktów z innymi ośrodkami naukowymi, głównie ze środowiskiem naukowym Poznania, które po II wojnie światowej przyczyniły się w znacznym stopniu do rozwoju środowiska naukowego w Bydgoszczy^[8].

Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej. Pierwsze kroki wiążą się z rokiem 1945, w związku z koniecznością przeniesienia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wielokrotnie zmieniały się koncepcje, co do miejsca powołania i struktury uniwersytetu. Obok Torunia wielu zwolenników miał Gdańsk, zaś jedna z koncepcji – wysunięta m.in. przez prof. Ludwika Kolankowskiego proponowała utworzenie 6-wydziałowego uniwersytetu w trzech miastach:

• w Toruniu wydziału humanistycznego i prawniczego,
• w Gdańsku – ekonomicznego i lekarskiego,
• w Bydgoszczy – matematyczno-przyrodniczego i gospodarczego (rolnictwo, leśnictwo, ogrodnictwo).

Uczelnia miała mieć wspólnego rektora i senat, a w każdym z miast pieczę nad wydziałami miał sprawować prorektor. Ostatecznie kadrę uniwersytetu z Wilna przeniesiono w całości do Torunia. Mimo i tych niepowodzeń, myśl o utworzeniu w Bydgoszczy uczelni stopniowo nabierała realnych kształtów^[10].

Skok demograficzny (100 tys. nowych mieszkańców w ciągu 15-lecia 1945-1960), ustanowienie w Bydgoszczy centrum administracyjnego województwa oraz gospodarcze i społeczne przemiany spowodowały korzystne przemiany jakościowe w procesie rozwoju miasta, które musiały doprowadzić do wytworzenia silnego środowiska kulturalno-naukowego^[8]. Począwszy od lat 50. XX w. powstawały stopniowo uczelnie publiczne, bazujące na miejscowym środowisku, z czasem uzyskując coraz większe znaczenie i powiększając potencjał naukowy. Rozwijały się nadto liczne instytuty badawcze i towarzystwa naukowe.

W 1951 r. powołano w Bydgoszczy pierwszą uczelnię – Wieczorową Szkołę Inżynierską, przeznaczoną dla dokształcania kadr zatrudnionych w przemyśle województwa bydgoskiego. Wybór uczelni technicznej był uzasadniony palącą potrzebą kształcenia kadr kierowniczych dla rozwijającego się przemysłu, czego nie mógł zapewnić UMK w Toruniu. Z chwilą powstania uczelnia posiadała dwa wydziały: mechaniczny, mieszczący się w budynku Zespołu Szkół Mechanicznych i chemiczny – w zakładach Zachem w Bydgoszczy i Soda-Mątwy w Inowrocławiu. W 1961 r. powołano wydział telekomunikacji, w 1963 r. zorganizowano wieczorowe studia w zakresie budownictwa i elektryczności, a w 1964 r. kierunek technologii chemicznej. 12 września 1964 r. uczelnia została przekształcona w Wyższą Szkołę Inżynierską, posiadającą również studia stacjonarne. W dwa lata później zorganizowano wydział technologii chemicznej, a w roku następnym wydział budownictwa lądowego^[8].

Pod koniec lat 50. XX w. władze miejskie i wojewódzkie podjęły starania o na rzecz ulokowania w Bydgoszczy kilku uczelni, czego wymagały przede wszystkim potrzeby miasta i regionu, który odczuwał dotkliwy brak wykwalifikowanej kadry różnych specjalności. Poza rozwojem Wyższej Szkoły Inżynierskiej planowano powstanie Wyższej Ekonomicznej Szkoły Zawodowej oraz Akademii Medycznej^[14].

W latach 60. XX w. duży wkład w konstytuowanie się uczelni i innych placówek naukowych w Bydgoszczy miały uczelnie poznańskie. W 1960 r. Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Poznaniu zorganizowała w Bydgoszczy punkt konsultacyjny Wydziału Ogólnoekonomicznego, a w 1963 r. UAM – podobny punkt Wydziału Prawa. Jednak placówki te nie okazały się rozwojowe, gdyż kształcenie na tych kierunkach zapewniły rozwijające się wydziały UMK w Toruniu^[14]. Kolejny punkt konsultacyjny w Bydgoszczy uruchomiła poznańska Wyższa Szkoła Rolnicza. W 1969 r. na jej bazie utworzono stałą bydgoską filię WSR z wydziałem rolnym, a od 1971 r. także wydziałem zootechnicznym^[8].

W październiku 1974 r. powstała w Bydgoszczy Akademia Techniczno-Rolnicza im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich z połączenia dwóch uczelni: Wyższej Szkoły Inżynierskiej i bydgoskiej filii Akademii Rolniczej w Poznaniu. Decyzję o powołaniu ATR poparto na szczeblu rządowym decyzją, dotyczącą budowy ośrodka szkół wyższych w Bydgoszczy-Fordonie, równolegle do budowy kampusu UMK w Toruniu. Akt erekcyjny pod pierwszy obiekt dydaktyczny Wydziału Elektroniki i Elektrotechniki wmurowano w 1974 r., a w roku 1977 oddano pierwsze obiekty. Na ATR już w 1976 r. pracowało 1300 osób (w tym 485 pracowników naukowych) oraz studiowało 7 tys. studentów. Uczelnia prowadziła również szeroko zakrojone badania naukowe na rzecz gospodarki narodowej i współpracowała z przedsiębiorstwami z regionu bydgoskiego^[8].

Dynamiczny rozwój szkolnictwa wyższego nastąpił w latach 70. XX w. Jego przyczyną było ukształtowanie się autentycznego środowiska naukowego, którego reprezentantem i wyrazicielem stało się od 1959 r. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe^[8].

W 1969 r. powstała w Bydgoszczy Wyższa Szkoła Nauczycielska, która była jedną z czterech pierwszych w kraju samodzielnych uczelni, zorganizowanych dla kształcenia nauczycieli na poziomie wyższym zawodowym. W 1974 r. została przekształcona w Wyższą Szkołę Pedagogiczną. W 1976 r. osiągnęła pełny czteroletni cykl kształcenia w ramach trzech wydziałów: humanistycznego z 5 kierunkami, pedagogicznego z 6 specjalnościami i matematyczno-przyrodniczego z 2 kierunkami. W 1979 r. na uczelni studiowało 5 tys. studentów, a kadra naukowa liczyła 254 osoby. Znaczenie WSP w życiu środowiska naukowego Bydgoszczy polegało przede wszystkim na stworzeniu podstaw do kształtowania się ośrodka nauk humanistycznych i społecznych, ustępujących do tej pory w Bydgoszczy na rzecz kultury technicznej^[8].

W 1971 r. powołano w Bydgoszczy Zespół Nauczania Klinicznego Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Gdańsku. Był to zalążek bydgoskiej Akademii Medycznej, która ukonstytuowała się w 1985 r. Uczelnia ta korzystała z kadr medycznych, ukształtowanych w istniejącym od 1951 r. bydgoskim Studium Doskonalenia Lekarzy, mającym charakter szkoły podyplomowej. Do 1970 r. pięciu uczących w nim lekarzy uzyskało stopień doktora habilitowanego, a dwudziestu kilku stopień doktora nauk medycznych. 1 września 1975 r. uruchomiono bydgoską filię Akademii Medycznej w Gdańsku z 19 klinikami i zakładami oraz bazą Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego przy ul. Curie-Skłodowskiej^[8].

Ostatnią z publicznych uczelni powstałych w Bydgoszczy w latach 70. była filia Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi, uruchomiona 11 października 1974 r. Jej powstaniu sprzyjały bogate tradycje muzyczne Bydgoszczy, sięgające okresu pruskiego oraz potrzeby kadrowe istniejących w mieście instytucji muzycznych (Filharmonia, Opera i Operetka, szkoły muzyczne I i II stopnia, ruch amatorski)^[8]. Uczelnia ta w 1979 r. została mianowana Wyższą Szkołą Muzyczną w Bydgoszczy, a w 1981 r. uzyskała miano Akademii Muzycznej. Ponadto w latach 70. funkcjonowały w Bydgoszczy punkty konsultacyjne: Akademii Wychowania Fizycznego w Poznaniu (od 1973 r.) i wydziału prawa UMK w Toruniu^[15]. W roku akademickim 1979/1980 studiowało w Bydgoszczy 11 tys. studentów^[16].

W latach 80. XX w. pojawiły się pomysły: wcielenia bydgoskiej WSP do UMK w Toruniu oraz przekształcenie WSP w uniwersytet. Obie koncepcje nie znalazły uznania: pierwsza w toruńskim środowisku naukowym, a drugiej – mimo wstępnej zgody Ministerstwa Oświaty, nie wprowadzono w życie^[17].

Gwałtowny wzrost liczby studentów i kadry naukowej w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989 r. W latach 90. XX w. nastąpił czterokrotny wzrost liczby studentów. Powiększała się też kadra naukowa. Np w WSP nastąpił sześciokrotny wzrost liczby profesorów. W 1994 r. w bydgoskich uczelniach i instytutach naukowych pracowało 197 profesorów i doktorów habilitowanych, w tym 57 profesorów tytularnych. Z tego na ATR przypadało 34, a Akademię Medyczną – 16 osób z tym tytułem^[18]. Sumaryczny potencjał publicznych uczelni bydgoskich w latach 90. XX w. można już było porównać z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu.

W 1994 r. pojawiła się kolejny raz myśl powołania Uniwersytetu Bydgoskiego. Mogła ona dojść do skutku wówczas poprzez integrację bydgoskich uczelni publicznych, których łączny potencjał był znaczący, spełniając ówczesne kryteria uniwersyteckie^[19]. Gdy ta koncepcja nie zyskała uznania w miejscowym środowisku naukowym, zaczęto forsować pomysł samodzielnego przekształcenia WSP w uniwersytet, poprzez stopniowy wzrost potencjału naukowego uczelni, popierany usilnie przez władze miejskie. Od 1996 r. ustanowionego rokiem Uniwersytetu Bydgoskiego, działała fundacja na jego rzecz, a władze miejskie dokonały wielu darowizn budynków oraz mieszkań dla naukowców sprowadzanych z innych ośrodków^[20]. W rezultacie tej polityki, w latach 90. najwyższego rozwoju spośród uczelni publicznych uzyskała Wyższa Szkoła Pedagogiczna, która stopniowo zmieniła profil kształcenia z pedagogicznego na uniwersytecki.

W 1999 r. rektor UMK w Toruniu zgłosił koncepcję utworzenia uniwersytetu federacyjnego bydgosko-toruńskiego na bazie uczelni z obu miast. Nie zyskała ona jednak poparcia ATR^[21]. W tej sytuacji każda z publicznych uczelni bydgoskich wybrała indywidualną ścieżkę rozwoju, z zachowaniem autonomii. Miano Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego osiągnęła w 2005 r. samodzielnie Akademia Bydgoska (do 2000 r. Wyższa Szkoła Pedagogiczna), zaś do tytuł Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego osiągnęła w 2006 r. Akademia Techniczno-Rolnicza (od 2021 Politechnika Bydgoska). Inną drogę wybrała Akademia Medyczna, która w 2004 r. przyłączyła się do UMK w Toruniu jako Collegium Medicum UMK w Bydgoszczy. Kolejna bydgoska uczelnia publiczna – Akademia Muzyczna jako swój cel strategiczny obrała uzyskanie miana Uniwersytetu Muzycznego.

W drugiej połowie lat 90. XX w. intensywny rozwój w Bydgoszczy rozpoczęły uczelnie niepubliczne. Pierwszą z nich była Wyższa Szkoła Środowiska (decyzja Ministra Edukacji Narodowej z 31 lipca 1998, dawniej Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska), następnie Wyższa Szkoła Gospodarki (17 marca 1999, do 2005 r. Wyższa Pomorska Szkoła Turystyki i Hotelarstwa), Wyższa Szkoła Zarządzania i Finansów (8 kwietnia 1999, po 2004 r. wchłonięta przez WSG), Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (13 września 2000), Bydgoska Szkoła Wyższa (2004, dawniej Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (2005), Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna (2005, nieistniejąca). Wydziały, bądź punkty zamiejscowe w Bydgoszczy otwierały także inne uczelnie, m.in. Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi (1999), Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu (2007), Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi i inne.

Spośród bydgoskich uczelni niepublicznych, największą dynamikę rozwojową, w tym przede wszystkim wzrost liczby studentów i kadry zanotowały: Wyższa Szkoła Gospodarki i Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa. Po 2000 r. ponad 30% studentów w Bydgoszczy przypadało na uczelnie niepubliczne, zaś WSG i KPSW wyróżniały się wśród uczelni niepublicznych w północnej Polsce. W 2004 r. uruchomiono także Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej, które współistnieje z Wyższym Misyjnym Seminarium Duchownym Zgromadzenia Ducha Świętego^[22] (od 1976 r.) oraz istniejącym od 1982 r. Prymasowskim Instytutem Kultury Chrześcijańskiej (po 1998 r. sekcją Wydziału Teologicznego UAM w Poznaniu).

Nazwa adres	Rok założenia	Wydz.	Studenci (2010)	Kadra naukowa (2010)	Uwagi	Zdjęcie
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Chodkiewicza 30	1969	5	14115[23]	665 (150 prof.)	W latach 1969–1974 Wyższa Szkoła Nauczycielska, następnie Wyższa Szkoła Pedagogiczna, od 2000 r. Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego; w 2005 r. przekształcona w uniwersytet pełnoprofilowy; oferuje kierunki pedagogiczne, przyrodnicze, IT oraz uniwersyteckie; niektóre z nich jako jedyna uczelnia w regionie kujawsko-pomorskim (psychologia); prowadzi m.in. bydgoskie Arboretum oraz Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego; jest drugą co do wielkości uczelnią w regionie kujawsko-pomorskim po UMK. Strona
Politechnika Bydgoska im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich Kordeckiego 20	1951	7	9629[24]	814 (150 prof.)	W latach 1951–1964 Wieczorowa Szkoła Inżynierska, następnie Wyższa Szkoła Inżynierska, od 1974 r. Akademia Techniczno-Rolnicza im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich, po połączeniu WSI z bydgoską Filią Akademii Rolniczej w Poznaniu; w 2006 r. przekształcona w Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy; oferuje kierunki techniczne, rolnicze, IT; współpracuje z miejscowymi przedsiębiorstwami, jest udziałowcem Bydgoskiego Parku Przemysłowego; prowadzi Regionalne Centrum Innowacyjności. Strona; w 2021 r. przekształcona w Politechnikę Bydgoską
Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Jagiellońska 15	1984	3	5260[25]	650 (100 prof.)	Wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. W 2010 r. pracownicy CM stanowili 30%[26] ogółu zatrudnionych przez UMK (nauczycieli akademickich oraz pracowników niebędących nauczycielami akademickimi), zaś studenci – 17%[25]. Uczelnia powstała w 1975 r. jako bydgoska Filia Akademii Medycznej w Gdańsku, w 1984 r. przekształcona w Akademię Medyczną im. Ludwika Rydygiera, a w 2004 r. wcielona do UMK z zachowaniem odrębności jako Collegium Medicum z własnym patronem i siedzibą w Bydgoszczy; oferuje kierunki medyczne, zarządza dwoma szpitalami uniwersyteckimi w Bydgoszczy. Strona
Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego Słowackiego 7	1979	4	474	135 (55 prof.)	Funkcjonuje od 1974 r., początkowo jako bydgoska Filia Wyższej Szkoły Muzycznej w Łodzi, usamodzielniona w 1979 r., w 1981 r. przekształcona w Akademię Muzyczną im. Feliksa Nowowiejskiego; kształci artystów muzyków: instrumentalistów, wokalistów, kompozytorów, teoretyków muzyki, animatorów życia muzycznego, dyrygentów symfonicznych i chóralnych, nauczycieli wychowania muzycznego i reżyserów dźwięku; z uwagi na rozbudowaną działalność artystyczną jest trzecią (obok Opery Nova i Filharmonii Pomorskiej) instytucją muzyczną w Bydgoszczy, współkreującą klimat kulturalny miasta. Strona
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu – Ośrodek Studiów Wyższych w Bydgoszczy Świętej Trójcy 37	1994	1	~50		Placówka powstała w wyniku starań bydgoskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. W 1997 r. otwarto zaoczne Studium Uzupełniające Magisterskie oraz studia podyplomowe, m.in. Finansów i Marketingu, Rachunkowości, Szacowania Nieruchomości. W 2002 r. z oferty ośrodka korzystało ok. 800 studentów. W 2010 r. placówka kształciła w systemie dziennym i zaocznym, na kierunku ekonomia. W Bydgoszczy oferowane są studia I stopnia (licencjackie), po czym można kontynuować naukę na studiach magisterskich w Poznaniu. Strona
Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych Dworcowa 80	1990				Powstało jako kolegium publiczne z inicjatywy bydgoskiego Kuratora Oświaty. Organem prowadzącym jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego. NKJO kształci w czterech specjalnościach językowych: angielskim, francuskim, niemieckim i hiszpańskim. Absolwenci otrzymują dyplom licencjata uczelni patronackich Kolegium: Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (angielski, francuski, niemiecki) i Uniwersytetu Warszawskiego (hiszpański). Strona

Nazwa adres	Rok założenia	Studenci (2010)	Uwagi	Zdjęcie
Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego im. bł. ojca Jakuba Lavala Aleje Jana Pawła II 117	1976	~15	Założone w budynku prowincjalnym Zgromadzenia Ducha Świętego w Bydgoszczy, po aprobacie prymasa kard. Stefana Wyszyńskiego. W latach 80. XX w. w seminarium studiowało ok. 40 kleryków, a do grona profesorskiego należeli ojcowie duchacze z Bydgoszczy oraz kapłani z różnych diecezji: Gniezna, Poznania, Pelplina, Włocławka i Gdańska, w tym późniejsi biskupi (Edmund Piszcz, Marian Gołębiewski, Bogdan Wojtuś, Zbigniew Kiernikowski, Wojciech Polak). Od 2000 r. seminarium jest filią Wydziału Teologicznego UAM w Poznaniu[27]. Strona
Prymasowski Instytut Kultury Chrześcijańskiej Grodzka 16	1982	300	Erygowany w 1982 roku przez kard. Józefa Glempa na wniosek wikariusza biskupiego dla miasta Bydgoszczy Jana Nowaka[28]. W 1988 r. Instytut uzyskał status uczelni na prawach państwowych, a w 1990 r. został afiliowany do Papieskiego Wydziału Teologicznego w Poznaniu, w 1998 r. przekształconego w Wydział Teologiczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu[28]. Nauka odbywa się w systemie pięcioletnich studiów zaocznych w specjalności katechetyczno-pastoralnej[29].
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej im. bpa Michała Kozala Grodzka 16-22	2005	42	Powstało po erygowaniu przez Jana Pawła II diecezji bydgoskiej. Jest to zarazem sekcja zamiejscowa Wydziału Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, kształcąca na kierunku teologii pastoralnej o specjalności kapłańskiej. Jurysdykcję kanoniczną nad Seminarium sprawuje biskup bydgoski. Strona

Nazwa adres	Rok założenia	Studenci (2010)	Nr rej. MENiS	Uwagi	Zdjęcie
Wyższa Szkoła Gospodarki Garbary 2	1999	5108[30]	309	Do 2005 r. funkcjonowała jako Wyższa Pomorska Szkoła Turystyki i Hotelarstwa, od 2004 r. zyskała status szkoły akademickiej. W 2011 r. ofertę edukacyjną tworzyło 17 kierunków studiów i ok. 100 specjalności, zaś kadra naukowa liczyła ok. 450 nauczycieli akademickich. Zalicza się do większych uczelni niepublicznych w Polsce północnej. Prowadzi badania naukowe (Instytut Gospodarki Regionalnej i Lokalnej) oraz działalność kulturotwórczą (Akademicka Przestrzeń Kulturalna, Galeria nad Brdą, Muzeum Fotografii). Prowadzi nauczanie w ośrodkach zamiejscowych w Inowrocławiu, Malborku, Słupsku, Ełku i Toruniu. Współpraca z uczelniami z Francji i Niemiec umożliwia studentom zdobycie podwójnego dyplomu (polskiego i zagranicznego). Strona
Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa Piotrowskiego 12-14	2000	5606[30]	190	Uczelnia założona przez Helenę i Romana Czakowskich. W 2011 r. ofertę edukacyjną tworzyło 11 kierunków studiów (licencjackie, inżynierskie, magisterskie, podyplomowe) i ok. 60 specjalności z zakresu nauk humanistyczno-ekonomicznych oraz technicznych. KPSW prowadzi kierunek prawo na poziomie magisterskim jako jedna z dwóch uczelni niepublicznych w północnej Polsce (w tym jedyna w Bydgoszczy i jedyna niepubliczna w regionie kujawsko-pomorskim). Oprócz Bydgoszczy prowadzi nauczanie podyplomowe w ośrodkach zamiejscowych w Pile i Wałczu[31]. Strona
Wyższa Szkoła Środowiska Fordońska 120	1998	~800	139	Najstarsza niepubliczna szkoła wyższa w Bydgoszczy, utworzona przez Fundację im. Rudolfa Steinera. Do 2005 r. funkcjonowała jako Wyższa Szkoła Ochrony Środowiska. Posiada status akademicki, 3 kierunki i 10 specjalności na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych. Oferta edukacyjna dotyczy szeroko pojętej branży ochrony środowiska, ochrony dóbr kultury oraz lotnictwa. Strona
Bydgoska Szkoła Wyższa Unii Lubelskiej 4c	2004	~2400	307	Bezwydziałowa wyższa szkoła zawodowa, kształcąca na studiach magisterskich (II stopnia), jednolitych magisterskich oraz licencjackich i inżynierskich (I stopnia) oraz podyplomowych na 11 kierunkach i ok. 40 specjalnościach. Początkowo funkcjonowała jako Wyższa Szkoła Informatyki i Przedsiębiorczości w Bydgoszczy. Posiada własny kampus w Śródmieściu Bydgoszczy. Strona
Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu Karpacka 54	2005	872	331	Jedyna niepubliczna uczelnia medyczna w regionie kujawsko-pomorskim. W 2011 r. ofertę edukacyjną tworzyły 3 kierunki studiów (fizjoterapia, kosmetologia i biotechnologia) oraz 9 specjalności w ramach studiów licencjackich i podyplomowych. Uczelnia współpracuje ze szpitalami bydgoskimi oraz uzdrowiskowymi w Ciechocinku i Inowrocławiu. Strona
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy Fordońska 74	2007	6998[30](łącznie w Toruniu i Bydgoszczy)	148	Wyższa szkoła zawodowa, założona w 1998 r. z inicjatywy Towarzystwa Edukacji Bankowej. Prowadzi studia I stopnia, II stopnia oraz podyplomowe w Toruniu, a od 2007 r. także w Bydgoszczy z porównywalną ofertą edukacyjną. Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy oferuje studia licencjackie na 5 kierunkach, uzupełniające studia magisterskie na kierunku Zarządzanie oraz ok. 28 kierunków studiów podyplomowych. Strona
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Bydgoszczy Wojska Polskiego 46A	2002	~100	30	Prowadzi studia I stopnia na kierunkach: Pedagogika i Transport. Dwie trzecie zajęć oraz zaliczenia i egzaminy realizowane są w Bydgoszczy, zaś pozostałe zajęcia w Łodzi. Oferta studiów II stopnia dotyczy filologii, pedagogiki i politologii, z wykorzystaniem platformy e-learningowej (do 60% zajęć w Bydgoszczy, reszta w Łodzi). Strona
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu – Dział Rekrutacji w Bydgoszczy Sobieskiego 5	2007	~100	9	Jedna z najstarszych uczelni niepublicznych w Polsce. Posiada kampusy w Poznaniu u Wrocławiu, w których łącznie studiuje 6 tys. osób. Od 2007 r. kształci w Zamiejscowym Wydziale Politologii w Bydgoszczy Strona
Niepubliczne Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych Grunwaldzka 32				Placówka założona przez Oddział Regionalny Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Bydgoszczy. Kształci nauczycieli języka angielskiego i niemieckiego. Opiekę dydaktyczno-naukową nad Kolegium sprawuje Uniwersytet Gdański, zaś absolwenci otrzymują dyplom licencjata UG. Strona

W bydgoskim środowisku naukowym ważne miejsce zajmują instytuty naukowo-badawcze, zarówno pod względem zakresu i znaczenia prowadzonych badań, jak również tradycji ich funkcjonowania. Ich cechą charakterystyczną jest jednokierunkowość, bowiem większość z nich służy potrzebom gospodarki żywnościowej i rolnictwa. Wynika to z ukształtowania się na początku XX wieku Instytutów Rolniczych w Bydgoszczy, które stanowiły dogodną bazę dla tego typu badań, prowadzonych następnie w okresie międzywojennym i powojennym. Cechą charakterystyczną instytutów jest ich podporządkowanie jednostkom centralnym na zasadzie oddziałów, bądź samodzielnych stacji badawczych. Spośród instytutów naukowo-badawczych związanych z przemysłem, w Bydgoszczy funkcjonował jedynie Zakład Badawczy Przemysłu Piekarskiego, natomiast w latach 60. i 70. znacznie rozbudowano zaplecze naukowo-badawcze przy istniejących w mieście zakładach przemysłowych. Spośród placówek naukowych Polskiej Akademii Nauk w okresie powojennym w Bydgoszczy zlokalizowano Zakład Mięsoznawstwa Instytutu Fizjologii i Żywienia Zwierząt^[8].

Funkcjonujący w okresie międzywojennym w Bydgoszczy Państwowy Instytut Naukowo-Rolniczy, przekształcony w 1927 r. w oddział Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach stał się podstawą do rozwoju placówek naukowo-badawczych po II wojnie światowej. W latach 1945–1950 w oddziale bydgoskim PINGW działały następujące instytuty, wydziały i oddziały^[32]:

• Instytut Hodowli i Uprawy Roślin z 4 działami,
• Instytut Ziemniaka z 4 działami,
• Wydział Chorób Roślin z 3 działami,
• Instytut Agrochemii z 3 działami,
• Instytut Melioracji z 2 działami,
• Instytut Badawczy Uprawy Buraka z 4 działami,
• Instytut Technologii Rolnej i Żywnościowej z 4 działami,
• Dział Rybacki z zakładem doświadczalnym i 2 stacjami badawczymi,
• Dział Metodyki Badań Zootechnicznych.

W roku 1950 zapadła decyzja o likwidacji Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach i zaczęto tworzyć instytuty branżowe o węższej specjalności. Od 1951 roku zorganizowano w Bydgoszczy następujące oddziały nowo powstałych instytutów^[10]:

• Oddział Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa (od 1951 r.)
• Oddział Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – Zakład Buraka i Innych Roślin Korzeniowych, Ogród Botaniczny, Pracownia Badań Raka Ziemniaczanego (od 1951 r.)
• Oddział Instytutu Zootechniki (od 1951 r.)
• Oddział Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych (od 1953 r.)
• Oddział Instytutu Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN (od 1955 r.)
• Oddział Instytutu Ziemniaka (od 1966 r.)
• Oddział Centralnej Biblioteki Rolniczej (od 1955 r.)

Ponadto w latach 1951–1959 w ramach IUNG działała Pracownia Roślin Strączkowych, a w latach 1951–1960 prowadził działalność Oddział Instytutu Ochrony Roślin. Od 1945 roku istniał także w Bydgoszczy Oddział Instytutu Weterynarii (od 1995 r. Państwowego Instytutu Weterynaryjnego).

W 1996 r. stan organizacyjny bydgoskich oddziałów poszczególnych instytutów przedstawiał się następująco^[10]:

• Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie k. Warszawy (IHAR) – Oddział w Bydgoszczy z 3 zakładami, 7 pracowniami i Ogrodem Botanicznym na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku;
• Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach – Oddział w Bydgoszczy z 3 zakładami, 1 pracownią i Weterynaryjnym Zakładem Doświadczalnym w Grabowie;
• Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach (IMUZ) – Oddział w Bydgoszczy (zreorganizowany w 2010 r. w Instytut Technologiczno-Przyrodniczy (ITP) w Falentach z Kujawsko-Pomorskim Ośrodkiem Badawczym w Bydgoszczy);
• Instytut Ziemniaka w Boninie – Samodzielna Pracownia Chorób i Szkodników Kwarantannowych w Bydgoszczy;
• Centralna Biblioteka Rolnicza w Warszawie – Oddział w Bydgoszczy (rozwiązany w 2004 r.);
• Studium Farmaceutyczne Centrum Medycznego Szkolenia Podyplomowego (od 1972 r.) z 3 zakładami, szkolący ok. 500 osób rocznie z całej Polski;
• Zakład Badawczy Przemysłu Piekarskiego (od 1969 r.), kooperujący z zakładami przemysłu spożywczego, posiadacz ponad 60 patentów;
• Samodzielna Pracownia Gorzelnicza Instytutu Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego (od 1946 r.), której osiągnięciem jest m.in. wyselekcjonowanie nowych szczepów drożdży, które stosowało w produkcji około 700 gorzelni w Polsce.

Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący cały region kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. W mieście istnieje również społeczny ruch naukowy, czego wyrazem są rodzime towarzystwa naukowe, społeczno-kulturalne oraz uniwersytety III wieku, działające przy bydgoskich uczelniach. Geneza niektórych organizacji sięga okresu międzywojennego, a nawet pruskiego (przed 1920 r.) Prowadzą one działalność naukowo-badawczą, a zwłaszcza studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy.

W Bydgoszczy istnieją ponadto oddziały wielu stowarzyszeń naukowych o węższej specjalizacji jak np. Polskie Towarzystwo Alergologiczne (założone w Bydgoszczy w 1982 r.), Polskie Towarzystwo Lekarskie (od 1903), Polskie Towarzystwo Historyczne (od 1933), Polskie Towarzystwo Ekonomiczne (od 1962), Polskie Towarzystwo Pedagogiczne (od 1981), Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Stowarzyszenie Architektów Polskich, Polskie Towarzystwo Agronomiczne, Polskie Towarzystwo Anatomiczne, Polskie Towarzystwo Antropologiczne, Polskie Towarzystwo Chemiczne, Polskie Towarzystwo Chirurgów Dziecięcych, Polskie Towarzystwo Cybernetyczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, Polskie Towarzystwo Nauk Politycznych, Polskie Towarzystwo Neurologiczne, Polskie Towarzystwo Pediatryczne, Polskie Towarzystwo Zoologiczne, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Polskie Towarzystwo Badania Gier (od 2008) i inne.

• Edukacja w Bydgoszczy

• Bednarski Henryk. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe (1959-1979). Studium historyczno-socjologiczne. Prace Wydziału Nauk Humanistycznych. Seria F, nr 12. Bydgoszcz 1979. ISBN 83-917322-7-4.
• Bednarski Henryk: Szkolnictwo wyższe i środowisko naukowe. [w.] Bydgoszcz wczoraj i dziś 1945-1980. Praca zbiorowa pod red. Stanisława Michalskiego. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa-Poznań 1988, s. 215–224
• Bujakiewicz Joanna: Mamy uniwersytet. [w.] Kalendarz Bydgoski 2006
• Historia szkolnictwa wyższego w Bydgoszczy. Praca zbiorowa pod red. Zygmunta Mackiewicza. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Bydgoszcz 2004. ISBN 83-917322-7-4.
• Pastuszewski Stefan: Z historii starań o uniwersytet w Bydgoszczy. [w.] Kronika Bydgoska XV (1993). Bydgoszcz 1994
• Romeyko-Baciarelli Krystyna: Miasto studentów. [w.] Kalendarz Bydgoski 2004
• Rulka Janusz: Szkolnictwo wyższe w Bydgoszczy. [w.] Bydgoszcz w latach 1920–1970. Bydgoskie Towarzystwo Naukowe. Prace Popularnonaukowe nr 6. Bydgoszcz 1972
• Zieliński Tomasz: W kierunku uniwersytetu. [w.] Kalendarz Bydgoski 2001